شهرستان بجنورد با وسعتي حدود 71 هزار و 542 كيلومتر مربع، در مسير ارتباطي مشهد به شمال كشور واقع شده است. به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، بررسي محوطه،‌ تپه‌ها و ابنيه تاريخي در اين شهرتسان بجنورد حاكي از تمدن كهني است كه مي‌توان شكل گيري نخستين زيستگاههاي بشري را در حاشيه رودخانه اترك اين شهرستان مشاهده كرد. بجنورد در دوران پارت بخشي از «ساترايي پارت» قلمداد مي‌شده است و در كتاب تاريخ سيستان حدود العالم و مقدمي، ناحيه بجنورد را به عنوان بخشي از اين سرزمين نساء دانسته‌اند. در دوره اسلامي همزمان با حكومتهاي طاهريان و سامانيان تا سده هشتم، بخشهاي وسيعي از بجنورد آباد و مسكوني بوده و وجود كاروانسراها و رباطهايي چون قلي، عشق و قره بيل در اين منطقه نشانگر ثبات سياسي، مراودات و ارتباطات تجاري بجنور در عصر صفويه بوده است. در اين دوره با اسكان اقوام كرد و در منطقه و ايجاد امنيت در اوايل دوره قاجار يكي از حكام محلي به نام قولي خان ابن نجفقلي از امراي ايلخاني محلي تركمن و فارس با فرهنگها و آداب و رسوم، زبان و گويش، دستبافته‌ها و موسيقي سنتي غني و خاص، گنجينه‌اي از فرهنگهاست. «آيينه خانه مفخم» اين اثر تاريخي با قدمتي مربوط به دوران قاجاريه با آثاري چون عمارت مفخم، كلاه فرنگي، حوضخانه و باغ، مجموعه دارالحكومه مفخم را تشكيل مي‌دادند. اين بنا در گذشته به عنوان محلي براي انجام ديدارهاي رسمي، مشورتها و رايزنيهاي سياسي حاكم و والي بجنورد، يارمحمدخان شادلو (سردار مفخم) با سوران اين شادلو و بزرگان كشوري و لشگري بوده است. از ويژگي‌هاي ديگر اين بنا وجود تالار آيينه كاري شده در طبقه فوقاني به همراه عكسهاي رجال سياسي و نظامي و شخصيتهاي دوره‌ي قاجار و تزيينات كاشيكاري 7 رنگ در نماي بيروني آن مي‌باشد. «عمارت مفخم» اين بنا از ابنيه به جا مانده دوره قاجاريه مي‌باشد كه به عنوان سكونتگاه حاكم و محل بار عام و پذيراي ميهمانان حكومتي مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. كاشيكاري آدو نماي شمالي و جنوبي، حفظ اصل قرينه‌سازي از جاذبه‌هاي منحصر به فرد اين بنا مي‌باشد. «بش قارداش» اين بنا در فاصله‌ي 6 كيلومتري جنوب شهرستان بجنورد و بر سر راه اين شهرستان به اسفراين قرار دارد و از نظر معماري داراي ايوانها، 4 گلدسته و فضاهاي داخلي مي‌باشد كه گنبدي فيروزه‌اي رنگ نيز بر فراز آن قرار گرفته است. كاشيكاري هفت رنگ، وجود كتيبه‌اي مزين به آياتي از سوره مباركه نور كه امروزه بقاياي آن در نماي اصلي باقي مانده، دو لوح سنگ مرمر كه يكي شرح حال سردار مفخم و ديگري وقف‌نامه مي‌باشد از ويژگيهاي اين اثر تاريخي دوره قاجاريه است. «معبد اسپاخو يكي از بازماندگان دوره ساساني» در 6 كيلومتري جاده‌ي آسفالته و در كيلومتر 516 مسير جاده‌ي بجنورد - شمال، بنايي سنگي اسپاخو مشهور به كليسا يا معبد (آتشكده) بر روي تپه‌اي مرتفع و در دامنه جنگلهاي كاج و سرو منطقه كاستان و به شكلي متفاوت از ساير بناهاي دهكده اسپاخو از نظر حجم و شكل قرار گرفته است. در اطراف كليسا و دهكده‌ي اسپاخو بر روي تپه‌هاي مجاور قبرستاني وجود دارد كه از نظر وضع تدفين و مقبره‌سازي با طرز تدفين مسلمانان متفاوت است. قبرها بصورت خانوادگي بوده و هر كدام از آنها با گچ و ساروج به شكل مكعب مستطيل با سنگهاي نامنظم ساخته شده و دور هر چند قبر را با سنگهاي بزرگ حصار كشيده‌اند كه اين امر اثبات مي‌كند اقوامي كه با اعتقاد مذهبي خاصي مغاير با اسلام در اين منطقه ساكن بوده‌اند اين بناي عظيم را بنيان نهاده‌اند. طرح اين بنا تركيبي از يك ايوان با پلكان چهار گوش كه به وسيله‌ي دهليزي به يك اتاق چهارگوش گنبددار در ارتباط است و پوشش سقف اتاق به صورت گنبدي از نوع پوششهاي نيمكره‌اي و قابل مقايسه با گنبد چهار طاقي‌هاي ساساني مي‌باشد. پوشش ايوان به صورت گهواره‌اي و ديوارهاي شمالي و جنوبي تالار گنبددار مي‌باشد و ورودي‌هاي قوس‌داري از نوع قوسهاي موجود در بناي اصلي تخت سليمان نيز در اين بنا ايجاد شده است. در ديوار غربي اتاق محرابي به اندازه‌هاي 5/1×3/5 متري ديده مي‌شود كه بدون تزئين و در دو طرف محراب از هر دوسمت، چهار تا قيچه تعبيه گرديده است. قطر ديوار گنبد كه به كمك ترجمه‌هايي كه در اتفاع 5 متري و در چهار ضلع آن وود دارد حدود 511 سانتي متر است. مصالح بكار رفته از سنگ و ملات ساروج و گاه روكار گچ بوده و از چوب نيز در قسمتهايي استفاده شده است. با توجه به خصوصيات معماري و كاربرد مصالح به ويژه استفاده از سنگ و قير و قوسهاي طاقها قدمت آن اوايل دوره ساساني و حداكثر اوايل اسلام تا آل بويه بر مي‌گردد. اين بنا به لحاظ منحصر به فرد بودن و دارا بودن خصوصيات معماري ساساني در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده سات. «مقبره شهدا» مقبره شهدا در پانصد متري شمال شرقي مجموعه مفخم و در داخل بوستاني بر فراز تلي از خاك قرار گرفته است. اين بناي آجري و در ابتداي قرن چهارم هجري ساخته شده و در آن نظامياني كه در واقعه مهاك خان كشته شده بودند مدفون هستند. اين بنا يادبود كشته‌شدگان جهت يابود كشته شدگان واقعه، ساخته شده و بعدها به مروز زمان به نام مقبره شهدا معروف شده است. سروان مهاك خان سالار جنگ يكي از فرماندهان قئون جان محمدخان بود كه در سال 4031 هجري شمسي علم سركشي بر افراشت و پنج افسر و استوار از ماموران لشگر شرق خراسان كه با طغيان او مخالف بودند را در ميدان سرخ بجنورد تير باران كرد. باني اين بنا و نام سازنده آن به درستي مشخص نيست. اين بنا روي سكويي صفحه مانند به بلندي حدود 80 سانتيمتر و در داخل باغ نسبتا وسيعي با استفاده از آجر با پلان چهار ضلعي مربع شكل و به صورت تقريبا چهار طاقي كه بر فراز آن گنبدي قرار دارد ساخته شده است. در چهار گوشه بنا چهار مناره به ارتفاع تقريبي 5/2 متر ساخته شده است. نماي بيروني ساختمان با آجرهاي قالبي و نقش برجسته دوره پهلوي، تزئين يافته و نقوش آنها به صورت گل اندام، خفه راست، حصيري و رگ چين اجرا گرديده است. در قسمت گنبد از كاشيهاي آبي و سفير رنگ استفاده شده كه در حال حاضر به سبب تخريب قسمتهاي كمي از آن باقي مانده است در دول منازه ضلع جنوبي بنا نيز از كاشيكاري به شيوه معقلي استفاده شده كه اكنون تقريبا سالم مي‌باشد. مقبره شهدا در حال حاضر در مالكيت ارتش جمهوري اسلامي ايران مي‌باشد و با توجه به همجواري آن با ساير ابنيه تاريخي از جمله آينه خانه و عمارت مفخم در جهت احداث موزه ادوات نظامي اقدام شده است تا با نصب تابلوهاي معرفي بنا در آينده‌اي نزديك به عنوان پارك فرهنگي تاريخي مورد استفاده شهروندان و گردشگران قرار گيرد. انتهاي پيام