ماه رمضان، ماهی است که در آن مسلمانان سراسر جهان به روزه‌داری و عبادت می‌پردازند و در این میان، خراسان جنوبی با تاریخ و فرهنگ غنی خود، آداب و رسومی خاص را برای این ماه مبارک دارد. در این ماه، مردم با برگزاری مراسم‌های افطاری و سحری، نه تنها به تغذیه جسمی خود می‌پردازند بلکه روح و جان خود را نیز تغذیه می‌کنند. یکی از ویژگی‌های بارز رمضان در خراسان جنوبی، تنوع غذاها و شیرینی‌های محلی است که در سفره‌های افطار و سحر قرار می‌گیرد.
خانواده‌ها به تهیه غذاهای سنتی مانند "آش" و "شیرینی‌های محلی" می‌پردازند و این غذاها به عنوان نمادی از محبت و همدلی در بین اعضای خانواده و دوستان به اشتراک گذاشته می‌شود. این سنت‌ها نه تنها به غنای سفره‌های افطار کمک می‌کند، بلکه فرصتی برای تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی نیز فراهم می‌آورد.
علاوه بر جنبه‌های غذایی، ماه رمضان در خراسان جنوبی با برگزاری مراسم مذهبی و اجتماعی نیز همراه است. مردم در این ایام به برگزاری نماز جماعت و مراسم دعا و نیایش توجه ویژه‌ای دارند و این فعالیت‌ها به تقویت روحیه جمعی و افزایش همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. به طور کلی، رمضان در خراسان جنوبی نه تنها فرصتی برای عبادت و نزدیکی به خداوند است، بلکه به عنوان یک زمان برای تقویت روابط انسانی و فرهنگی نیز شناخته می‌شود.
ماه قرآن، ماه میهمانی خدا، ماه خوبی‌ها، ماه شب‌های قدر، ماه دعا و نیایش از راه رسید و مردم خراسان جنوبی نیز همچون دیگر مسلمانان با انجام برنامه‌های ویژه مذهبی به میهمانی این ماه رفته‌اند.در خراسان جنوبی مردم علاوه بر آئین دیگر مناطق کشور مانند خانه تکانی، تهیه مایحتاج رمضان و مراسمی ویژه که طبل‌زنی، رمضو خونی از جمله آنها است را با فرا رسیدن این ماه انجام می‌دهند، مراسمی که برخی از آنها به فراموشی سپرده شده است.
دوره‌های قرآن ماه مبارک رمضان
از جمله آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن خوانی است که به این جلسات "دوره قرآن" می‌گویند. این جلسات معمولا به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی محفل خانوادگی است و اعضاء فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قران کریم می‌پردازند.
دوره‌های قرآن در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به نام "مُلّا" حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد. در زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.
در پایان ماه مبارک رمضان دوره قرآن هم تمام می‌شود و معمولا کسی که در این دوره سوره "الرحمن" یا "یس" به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که به او سوره "توحید" رسیده باشد روز عید فطر باید یک آش درست کند که به آن آش "قل هوالله می‌گویند.
تشخیص وقت سحر
از قدیم الایام، برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌کردند.
بعضی از این روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده‌اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن کردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جار کشیدن در کوچه‌ها، صدای بوق حمام‌ها، کوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.
شوخوانی آوایی برای تدارک سحری در خراسان جنوبی
مناجات و شب خوانی "شوخانی" از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند و این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.
روزه‌گیران برای به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری معمولاً ساعت یا ساعاتی قبل از اذان و با شنیدن صدای مناجات، توپ سحر و یا زنگ ساعت بیدار می‌شوند و بعد از وضو گرفتن و خواندن دعاهای سحر نیت می‌کنند برای وضوگرفتن و خواندن دعاهای سحر و سپس شروع به خوردن سحری می‌کنند که معمولاً غذاهای گرم و پختنی است که در اغلب موارد همراه با برنج است.
هنگام سحر، خانواده‌ها بچه‌های پنج و شش ساله خود را نیز بیدار می‌کنند تا به بیدار شدن در سحرها و سحرخیزی و روزه گرفتن عادت کنند. روزه‌گیران بعد از صرف سحری و چای نیت روزه می‌کنند تا چند دقیقه قبل از اذان صبح هر چه می‌خواهند تناول می‌کنند و پیش از اذان دهان و دست خود را پاک و تمیز می‌شویند، تا نماز صبح را به جای آورند.
افطاری دادن نمود بارز صله رحم در رمضان
مجالس پررونق افطاری به‌ویژه دعوت افراد مسکین، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای "صله رحم" در ماه مبارک رمضان در استان است. در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند.
جمع‌آوری خیرات و کمک های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است. افطاری معمولاً خوراکی‌های حاضری مثل نان و پنیر و سبزی یا هندوانه و خربزه و امثال آن که پختنی نیست است و سحرها بیشتر پختنی و غذای گرم مثل چلو و خورش یا پلو و خورش است.
در گذشته زنان در هر عصر ماه رمضان، چند قرص نان می‌پختند و در تابستان نیز خوردن شربت، هندوانه و خربزه هنگام افطار در اغلب خانواده‌های انجام می‌گرفت.
"رمِضوُنی" یکی از رسوم کهن خراسان جنوبی
یکی از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند، خواندن "رمضانی" است. رمضانی‌خوانی و یا به لهجه بیرجندی "رمِضوُنی" یکی از رسوم کهن خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان است که با فرا رسیدن این ماه عزیز کوچه‌ها را با آوای خوش خود طنین‌انداز می‌کند.
از گذشته‌های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاهای این شهرستان از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود با مراسم و آیین‌هایی روزه‌داری را آغاز می‌کنند. با آغاز نخستین روز رمضان در وضع زندگی مردم تغییراتی حاصل می‌شود، چراکه مردم بیشتر از هر کاری به عبادت پرداخته و مساجد رونق مضاعف می‌یابند.
در گویش بیرجندی کلمه رمضان "رمزا" تلفظ شده و ۱۱ ماه دیگر سال "سالگان" گفته می‌شود و با این نامگذاری "رمضان" را از ماه‌های دیگر ممتاز می‌کنند. این مراسم به این گونه است که در شب‌های رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از پسران و نوجوانان دردسته‌های چهار تا شش نفری به راه افتاده و به درخانه‌های همسایه به ویژه سرشناسان و توانگران می‌روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه‌ای اجرا می‌کنند. آنان با خواندن اشعاری معروف به "رمضانی" با لهجه بیرجندی از صاحب خانه طلب انعام می‌کنند.وی افزود: رمضانی خوانی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می شود، آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می‌کند.
خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) از دیگراشعار خوانده شده در مراسم رمضانی خوانی است. گروه مزبور با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحب‌خانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند.
این مراسم به عنوان آداب و رسوم و برای جمع‌آوری نذورات مردم و همچنین ایجاد شور و نشاط از زمان‌های قدیم در استان مرسوم بوده است.
افطار بر سر مزار درگذشتگان از دیگر رسوم مردم خراسان جنوبی
سر زدن به مزار رحلت‌کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می‌شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می‌کنند. مراسم بیست و هفتمان نیز از برنامه‌هایی است که از گذشته دور در شهرستان بیرجند وجود داشته و هنوز هم نام آن فراموش نشده است.
در شب بیست و هفتم ماه رمضان برخی از خانم‌ها و دختران جوان با پوشیدن صورت خود و گرفتن سبد با تبقی دردست که آئینه‌ای روی آن قراردارد و ملاقه به دست به درب خانه همسایگان رفته و طلب هدیه می‌کنند.مردم پولی که به این طریق به دست می‌آید متبرک شمرده و آن را شادی آور می‌دانند و در این مراسم همه کسانیکه بدین صورت پولی به دست می‌آورند، پیش از ظهر روز بیست وهفتم ماه رمضان به بازار رفته و با آن پارچه‌ای به دلخواه خود می‌خرند و ظهر آن روز درخانه یا مسجدی، از آن پارچه پوشاکی مانند چادر، پیراهن و چارقد برای خود می‌دوزند و آن را می‌پوشند و بر این باورند که همه سال را به شادی می‌گذرانند و از همه بلاها مصون هستند.
جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.
طبل‌نوازان منادی سحرخیزان در طبس و بشرویه
طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان‌های بشرویه و طبس برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند. هرچند در روزگاری که زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان‌سنج تلویزیون‌ها برای بیدارکردن مردم با هم رقابت می‌کنند، این سنت در بشرویه به فراموشی سپرده شده اما در طبس همچنان طبل‌نوازان منادی سحرخیزان هستند.
مناجات و شب خوانی و یا به اصطلاح "شوخوانی" از دیگر رسوم کهن مردمان این خطه از کشورمان است که هر چند امروزه هنوز در برخی از روستاها اجرا می‌شود اما در شهرها رنگ باخته و تکنولوژی‌ها روز همچون موبایل و تلویزیون جایگزین آن شده است.
طبل‌زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه است که در سال ۱۳۰۰ هجری قمری توسط عمادالملکی وقف شده و ماندگاری آن نیز به دلیل اجرای نیات خیر واقف است.
این مراسم از سه ساعت مانده به اذان صبح آغاز می‌شد که طبل اول آن به معنی آماده باش در دو ساعت مانده به اذان زده می‌شود، طبل دوم در یک ساعت مانده به پایان وقت سحر به معنی بیدار باش و طبل سوم نیز نزدیک شدن به وقت اذان را خبر می‌دهد.
دست کشیدن از خوردن و آشامیدن سحرگاهی، با برخاستن "الله اکبر" مؤذن از مأذنه مسجد محله، همراه بود و بعدها با شیوع استفاده از ساعت شماطه دار و رادیو، نخستین گام‌ها برای گسست رویارویی مردم در ماه مبارک رمضان برداشته شد و رسوم کوبیدن بر طبل و چاووشی خوانی و ندا دادن، مهجور شدند و تا جایی که امروز حتی صدا کردن همسایه برای برخاستن، ازجمله کارهای نهی شده در فرهنگ زندگی ماشینی و آپارتمان نشینی است.
انتهای پیام