در آموزه‌های دین اسلام، جهاد دری از درهای بهشت و خاص بندگان برگزیده خدا، برترین وسیله تقرب به خدای متعال و رفیع‌ترین قله اسلام است.
جهاد یکی از فروع دین اسلام است و این نوع مبارزه در راه خدا و در برابر دشمنان اسلام، بالاترین درجه از ویژگی‌های مسلمانان مؤمن بوده و درعین‌حال از مهم‌ترین و جزو عبادات و فرایض دینی محسوب می‌شود که مسلمانان را به خدا مقرب ساخته و بالاترین درجات معنوی را نصیب فرد مجاهد می‌سازد.
همچنین در فقه اسلامی، جهاد یک واجب کفایی است که زمانی که اسلام یا سرزمین مسلمانان مورد تجاوز قرار گیرد، با ملاحظاتی بر مسلمانان واجب می‌شود.
به گزارش ایسنا، با آغاز تهاجم همه‌جانبه ارتش عراق به مرزهای جمهوری اسلامی ایران، نیروهای نظامی و به‌ویژه مدافعان مردمی، با احساس وجوب محافظت از سرزمین‌های اسلامی، به دفاع در برابر متجاوز پرداختند.
در این بین نقش امام در تهییج و هدایت مردم ایران به‌سوی جبهه‌های جنگ و نبرد با دشمن بعثی در قالب ایده جهاد دفاعی بسیار اثرگذار و حیاتی بود که به بهانه سالروز ارتحال ایشان بررسی می‌شود:
امام خمینی در کتاب تحریر الوسیله فصلی را به دفاع اختصاص داده و آن را بر دو نوع تقسیم کرده‌اند که یکی از آن‌ها دفاع از اساس اسلام و قلمرو آن است. ایشان در تشریح حکم دفاع نوشته‌اند:
اگر دشمنی که از او بر اساس اسلام و اجتماع مسلمین ترس باشد، بلاد مسلمین یا مرزهای آن را مورد هجوم قرار دهد، بر مسلمان‌ها واجب است که از آن به هر وسیله‌ای که ممکن است با بذل مال و جان، دفاع نمایند. این دفاع مشروط به حضور امام (ع) و اذن او و اذن نایب خاص یا عام او نیست، پس بر هر مکلفی بدون هیچ قید و شرطی واجب است به هر وسیله‌ای که باشد، دفاع نماید. اگر ترس تسلط بیشتری بر بلاد مسلمین و توسعه استیلاء و گرفتن بلاد آن‌ها یا اسیر نمودن آن‌ها باشد، دفاع به هر وسیله‌ای که ممکن است واجب است. بر این اساس، امام خمینی (ره) با طرح ایده دفاعی بودن جنگ با ارتش بعثی عراق کوشیدند تا به رفتار جنگی مردم ایران معنا ببخشند.
با تبیین دفاعی بودن جنگ و اشاره به وجوب دفاع، امام خمینی (ره) ضمن بسیج نیرو برای حضور در جبهه‌ها، پشتیبانی عمومی و مردمی از کنش دفاعی جمهوری اسلامی را نیز میسر و تسهیل کردند.
در پیام مهم و تأثیرگذار امام خمینی (ره) در روز ۵ مهر ۱۳۵۹، ضمن تبیین دفاعی بودن جنگ، بر وجوب شرکت همه اقشار مردم در این کنش دفاعی تأکید فراوان شده و آمده است:
حضرات آقایان در هر نقطه که هستند مردم را برای جنگ با آمریکا و اذناب خونخوارش چون عراق آماده کنند که جنگ، جنگ است و عزت و شرف میهن و دین ما در گرو همین مبارزات است و میهن از جان عزیزتر ما، امروز منتظر است تا یکایک فرزندان خود را برای نبرد با باطل مهیا سازد. امروز، روزی است که تمام مردم باید از شهرهای خود دفاع کنند و به شهرهای جنگ‌زده کمک نمایند. امروز، روزی است که بر تمام ملت واجب است با سربازان و پاسداران اسلام و ایران همکاری لازم و نزدیک داشته باشند.
به‌این‌ترتیب، در روزهای آغازین جنگ، ائمه جمعه شهرهای مختلف نیز به تأسی از امام خمینی (ره)، در خطبه‌های نماز جمعه با معرفی جنگ در برابر ارتش عراق به‌عنوان جهاد واجب، تلاش می‌کردند مردم مناطق مختلف کشور را به حضور در جبهه‌های جنگ تشویق کنند.
امامان جمعه ابعاد مختلف جهاد دفاعی را برای مردم بازگو می‌کردند. اشاره به کافر بودن صدام حسین و واجب بودن مقابله با ارتش متجاوز تحت فرماندهی وی، جنگیدن قوای نظامی ایران در راه خدا و برای اسلام، وجوب دفاع در برابر قوای متجاوز به سرزمین‌های اسلامی، تبیین فلسفه و فضیلت جهاد، معرفی جهاد در راه خدا به‌عنوان کلید بهشت و ... ازجمله مضمون‌هایی بود که ائمه جمعه نقاط مختلف کشور، از نخستین جمعه پس از آغاز تجاوز ارتش عراق (۴ مهر ۱۳۵۹)، در محتوای خطبه‌های نماز جمعه گنجانده بودند.
صف‌بندی جهاد بین جبهه حق و باطل
بعد دیگر ایده جهاد دفاعی امام خمینی (ره) این است که ایشان با بهره‌گیری از ایده دفاع مقدس، ماهیت جنگ را بین اسلام و کفر و حق و باطل قلمداد می‌کردند و این امر با توجه به اعتقادات دینی مردم ایران تأثیر بسزایی در حرکت نیروهای مردمی به‌سوی جبهه‌ها و دفاع از اصل جنگ داشت.
ایشان موضع ایران را در جنگ ایران و عراق، تدافعی می‌دانستند و بر این باور بودند که جمهوری اسلامی در این جنگی که بر آن تحمیل‌شده، مدافع است و همچنین در واکنش به برخی ادعاهای صلح‌طلبی رئیس‌جمهور عراق، بر صلح شرافتمندانه اسلامی تأکید داشتند و آن را هم صلحی می‌دانستند که طرف خاطی مجازات شود و درعین‌حال خسارات واردشده به جمهوری اسلامی، جبران گردد.
ورود به خاک عراق، ادامه دفاع مشروع
در ادامه جنگ و پس‌ازآن که جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت به‌منظور وادار ساختن طرف مقابل به پذیرش حقوق ازدست‌رفته ایران، وارد خاک عراق شوند؛ امام خمینی (ره) اعلام کردند؛ این مرحله در واقع ادامه همان کار دفاعی است و استدلال کردند که این کنش جنگی جمهوری اسلامی ادامه همان دفاع مشروع و مقدسی است که از خاک ایران آغازشده است.
مشارکت دادن مردم در جنگ
همچنین باید توجه داشت امام خمینی (ره) برخلاف نظر افرادی که در پی تخصصی کردن جنگ و استفاده صرف از نیروها و ابزار کلاسیک بودند، بیشتر بر مردمی کردن جنگ تأکید داشتند و بر این اساس، به ملت هشدار می‌دادند.
ایشان در پیامی به نیروهای مسلح و ملت ایران در ۲۷ مهر ۱۳۵۹، از ملت ایران خواستند تابه‌حال آماده‌باش باشند که اگر خدای‌نخواسته محتاج بسیج عمومی شد و امر به جهاد مقدس عمومی داده شد، فوراً به میدان رفته و از دین خدا و کشور اسلامی دفاع نمایند.
تأثیر سخنان امام خمینی (ره) در برانگیختن مردم به جهاد دفاعی به‌گونه‌ای بود که رسانه‌های خارجی نیز از همان روزهای آغاز جنگ، به آن اذعان داشتند.
تجلیل رسانه‌های خارجی از ایده دفاعی امام
حدود ۱۲ روز پس از تهاجم ارتش عراق به ایران و در پی آن دفاع سرسختانه مردمی در برابر تجاوز، خبرگزاری یونایتد پرس با اشاره به این تحلیل که جنگ به‌جای آنکه جمهوری اسلامی را تضعیف کند، آن را تحکیم بخشیده است؛ نقش امام خمینی (ره) را در ارائه ایده جهاد دفاعی چنین بازگو کرد:
آیت‌الله خمینی این جنگ را به یک جهاد مقدس تبدیل کرده است و به نظر می‌رسد ایرانیان مجاهدینی شده‌اند که باایمان علیه دشمنی کافر، متحدند. ایران برای جنگ ثابت‌قدم مانده است و این به‌حساب مردمی است که خود را رزمندگان جهاد یا جنگ مقدس می‌دانند که مصالحه در آن گناه محسوب می‌شود.
این نوع قرائت‌ها از کنش دفاعی ایران در سال‌های بعدی جنگ نیز از سوی رسانه‌های بین‌المللی ارائه می‌شد. پس از عملیات رمضان در تیرماه ۱۳۶۱ که منجر به عبور رزمندگان ایرانی از مرز و ورود به خاک عراق شد، مجله لبنانی النهار در ۳۰ تیر ۱۳۶۱ در مطلبی با اشاره به وضعیت جبهه‌های جنگ، در مورد اهداف ایران از تداوم جنگ نوشت:
هدف جمهوری اسلامی ایران از حمله به عراق، فقط باز پس گرفتن مناطق اشغالی خویش نیست، بلکه امام خمینی (ره) به یک جهاد مقدس به معنی کامل، دست‌زده است.
جهاد در جبهه‌ها
فرماندهان نظامی ایران نیز با بهره‌گیری از ادبیات مطرح‌شده از سوی امام خمینی (ره) و روحانیون و مبلغان دینی، کنش دفاعی ایران را نوعی جهاد در راه خدا معرفی می‌کردند و این نگاه به‌صورت سلسله مراتبی به رزمندگان نیز انتقال می‌یافت.
فرماندهان نظامی در طول جنگ، از ایده جهاد مقدس برای آموزش نیروها و آماده‌سازی آنان برای نبرد در جبهه‌های مختلف اعم از زمینی و دریایی و... بهره می‌گرفتند و درعین‌حال، هنگام فراخوانی رزمندگان برای آغاز عملیات‌های نظامی، ضمن استفاده از ادبیاتی که مملو از آموزه‌ها و تعالیم دینی اسلام بود، تأکید داشتند که رزمندگان برای ادای فریضه جهاد مقدس دعوت می‌شوند، چراکه این نوع دعوت بیشترین همخوانی را با روحیات و باورهای رزمندگان مسلمان ایرانی داشت و بدین گونه به بهترین نحو ممکن، آنان را از نظر روحی و انگیزشی برای اجرای عملیات و نبرد آماده می‌کردند.
جهاد در پشت جبهه‌ها
در طول جنگ، امام خمینی (ره) علاوه بر اینکه رزمندگان خط مقدم جبهه‌های جنگ را مجاهد و رفتار آنان را جهاد می‌نامیدند، مردمی که در پشت جبهه‌های جنگ به هر طریقی به پیشبرد جنگ یاری می‌رساندند را نیز در حال جهاد فی سبیل الله معرفی می‌کردند؛ این امر تأثیرات انگیزشی زیادی در میان مردم برای حمایت از کنش دفاعی جمهوری اسلامی ایران بر جای می‌گذاشت.
سخنان ایشان با این مضمون که تمام مردمی که در سرتاسر کشور اعم از زن و مرد و پیر و جوان از جبهه‌ها پشتیبانی می‌کنند، در حال جهاد مقدس هستند. ضمن اینکه نوعی توجه و قدردانی از تلاش مردم بود و آنان را به تداوم این اقدامات تشویق می‌کرد، نوعی دلگرمی و پشتوانه روحی برای نیروهای مسلح و رزمندگان نیز فراهم می‌ساخت تا آنان با توان بیشتر و روحیه‌ای قوی‌تر در جبهه‌های نبرد به دفاع بپردازند.
امام خمینی (ره) در طول جنگ، ایده جهاد عمومی مردم ایران را بارها یادآوری می‌کردند تا از این طریق، تمامی مردم را در حمایت از عملکرد دفاعی جمهوری اسلامی شریک و همراه سازند و آن‌ها را به ادامه پشتیبانی مادی و معنوی از رزمندگان ترغیب کنند:
اگر جهاد فی سبیل الله و دفاع از حریم قرآن کریم و اسلام عزیز و میهن اسلامی تا مرز شهادت، وظیفه‌ای الهی و آرمانی انسانی است، بحمدالله‌تعالی ملت عظیم‌الشأن متعهد ایران از طبقات و قشرهای گوناگون، زن و مرد و کبیر و صغیر، این وظیفه را در جبهه‌ها و پشت جبهه‌ها به‌طور شایسته ایفا نموده و با شهادت و فداکاری از ارزش‌های اسلامی-انسانی خود دفاع شجاعانه نمودند.
منبع:
نعمتی وروجنی، یعقوب، قدرت متعالی؛ الگوی قدرت جمهوری اسلامی در دوران دفاع مقدس، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران ۱۳۹۹، صص ۲۳۹، ۲۴۰، ۲۴۱، ۲۴۲، ۲۴۳، ۲۴۴، ۲۴۶
انتهای پیام