در این دوران شاهان قاجار به دنبال شکست‌های سنگین نظامی خود مجبور به تن دادن به معاهدات دیپلماتیک و اعطاء امتیاز به بیگانگان شدند و پس از همنشینی با غرب، با تشویق و تحریک همراهان و مشاوران خود مسئولیت سنگین مملکت‌داری را رها کرده و به کشورهای دیگر سفر کردند. سفر شاهان به غرب، معاهدات اجباری دیپلماتیک گسترده و اعطاء امتیازات مختلف به دولت‌های غربی به ویژه انگلیس، به نوسازی کشور، تغییر در جامعه ایرانی و نفوذ هرچه بیشتر غرب در کشور منجر شد.
نفوذ غرب از طریق تجارت و اعطاء امتیازات ویژه شاهان در لایه‌های اقتصادی باعث تغییر در ساختار اقتصادی کشور یعنی ایجاد یکپارچگی در تجار و بازرگانان که پیش از این پراکنده بودند و ایجاد طبقه متوسط سنتی بر پایه مذهب شیعه شد و از سویی دیگر تحصیل و آمد و شد ایرانیان با غرب، روشنفکرانی مانند ملکم خان را پروراند. همچنین به دنبال نوسازی و ورود اروپاییان به کشور، مردم به راه‌آهن، خطوط تلگراف و وسایل ارتباطی، روزنامه و دانش و آگاهی دست پیدا کردند و با پیوستن ایران به اقتصاد جهانی، بازارهای محلی در اقتصاد ملی ادغام شد. این ادغام اثرات مخرب خود را بر جای گذاشت. به صورتی که واردات کارخانه‌ای افزایش پیدا کرد و صادرات محصولات کشاورزی مثل پنبه، برنج، تنباکو و پوست باعث از بین رفتن خودکفایی جوامع بومی شد.
همچنین اجرای اصلاحات در تهران توجهات را به پایتخت جلب کرد و با واردات انبوه محصولات کارخانه‌ای خارجی، صنایع سنتی به شدت تضعیف شد. در این اوضاع و احوال بازاریان بیگانگان را دشمن مشترک خود قلمداد می‌کردند و همواره اصرار داشتند که شاه بیشتر به فکر تقویت دولت است تا حفظ جامعه دربرابر قدرت‌های خارجی. به این ترتیب در نهایت نفوذ غرب روابط سست و شکننده مردم و شاهان قاجار را بیش از پیش تضعیف کرد.
آغازی برای دست‌اندازی
نهضت تنباکو نمونه روشن اعتراضات طبقه متوسط سنتی (بازاریان در کنار مذهبیون) در دوره ناصرالدین شاه قاجار است. البته این اولین امتیازی نبود که شاهان قاجار برای کشور انگلیس لقمه گرفته بودند، چراکه با امتیاز رویترز در سال ۱۲۵۱ بود که دوره "شکار امتیاز" آغاز شد. در امتیاز رویترز دو انگلیسی با پرداخت ۴۰ هزار پوند و ۶۰ درصد سود حاصل از امتیاز گمرکات، امتیاز انحصاری تاسیس یک بانک دولتی، بهره‌برداری از معادن، حق احداث راه‌آهن و تراموا، آبراه، جاده، امور آبیاری، ایجاد خطوط جاده، تلگراف و کارخانه صنعتی را به مدت ۷۰ سال و اجاره تمام گمرکات و صدور انحصاری هر گونه محصولات ایرانی را به مدت ۲۵ سال خریداری کردند. به بیان لرد کرزن تاریخ‌نویس و سیاستمدار بریتانیایی "این قرارداد دربرگیرنده تسلیم کامل منابع یک دولت به خارجی‌هاست". رویترز به دلیل اعتراضات مخالفین لغو شد، اما لغو آن باعث نشد که از فروش امتیازات بعدی جلوگیری شود و پیامدهای خود را برای مردم ایران به جای نگذارد.
بعد از لغو امتیاز رویترز، امتیازات بعدی یکی پس از دیگری به بیگانگان به ویژه انگلیسی‌ها اعطا شد و پول ناشی از آن خرج سفرهای خارجی شاه و برخی امور نوسازی در کشور شد. رفته رفته در نتیجه اصلاحات، تورم در کشور بیداد کرد و نارضایتی مردم از شاه بالا گرفت و درست زمانی که شاه برای پر کردن خزانه خالی، امتیاز تنباکو را به ماژور تالبوت انگلیسی داد، این اعتراضات به جنبش توده‌ای تبدیل شد.
امتیاز تنباکو چه بود؟
با این امتیاز، تالبوت انگلیسی در مقابل پرداخت ۲۵ هزار پوند به شاه و قرار پرداخت ۱۵ هزار پوند اجاره سالانه و ۲۵ درصد سود حاصل به ایران، امتیاز انحصاری ۵۰ ساله توزیع و صدور تنباکو در ایران را گرفت. به بیان روزنامه اختر با این امتیاز انگلیسی‌ها تنباکو را از کشاورزان می‌خریدند و به قیمت بیشتری به تجار و صاحبان کارگاه می‌فروختند. در نتیجه پولی هنگفت به جیب انگلیس می‌رفت و کشاورزان می‌ماندند با دست خالی.
در میان شهرهای ایران، شیراز بیشترین اعتراض را نسبت به امتیاز تنباکو داشت، زیرا بیشترین زمین کشت تنباکو در این شهر بود، مردم این شهر از تعصب فوق‌العاده بالای مذهبی برخوردار بودند و به شدت دلیل هرگونه ناآرامی را به بیگانگان نسبت می‌دادند به همین دلیل پس از ورود نمایندگان شرکت تالبوت در اردیبهشت ۱۲۷۰ بازار شیراز که منطقه مهم کشت تنباکو به شمار می‌رفت، بسته شد. در پی این اقدام بازاریان شیراز، بازاریان شهرهای مهم دیگر مانند تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، قزوین، یزد و کرمانشاه نیز به وسیله شبکه جدید تلگراف (که نتیجه اقدامات شاه قاجار بود) این ماجرا مطلع شدند و به اعتصابی عمومی دست زدند.
علمایی مانند میرزای شیرازی فتوای تحریم مصرف دخانیات دادند و این به تحریمی ملی تبدیل شد. تحریم تنباکو مورد پشتیبانی روس‌ها، مجتهدان مقیم کربلا، روشنفکران در استانبول و لندن، تظاهرکنندگان خیابان و حتی حرمسرای دربار شاه قرار گرفت و در نهایت ناصرالدین شاه مجبور به لغو امتیاز تنباکو شد.
لغو امتیاز تنباکو ۵۰۰ هزار لیره را به جیب تالبوت سرازیر کرد. اما این جنبش مردمی توانست بر شاه اثرگذار باشد، زیرا از این پس ناصرالدین شاه به اعمال محدودیت‌های سیاسی روی آورد، از تغییر و تحولات خطرناک دوری کرد، امتیازات کمتری را به بیگانگان واگذار کرد، به دوران رشد و گسترش دارالفنون پایان داد، ایجاد مدرسه را ممنوع کرد، به آتش کشیده شدن موسسه جدید آموزشی مذهبیون را نادیده گرفت، نشریات خارجی که در مورد ایران می‌نوشتند را به باد انتقاد گرفت، بورس تحصیل دولتی به خارج را ممنوع کرد، مسافرت به اروپا را منع کرد و با افتخار اعلام کرد که میخواهد وزیرانی داشته باشد که ندانند بروکسل چیست.
امتیاز تنباکو، نه مانند امتیاز رویترز اولین امتیاز شاه به بیگانگان بود و نه تمام منابع ملت ایران را تسلیم بیگانه می‌کرد، اما در مکان و شرایطی اتفاق افتاد که زمینه برای جنبشی موثر آماده بود. نهضت تنباکو تمام آنچه شاه قاجار تخریب کرد و ساخت را به باد انتقاد گرفت و وضعیت را دستکم تا زمانی که ناصرالدین شاه بر سریر قدرت بود، دگرگون کرد. با این حال نهضت پا گرفته از امتیاز نتوانست به امتیازدهی بی‌حد و اندازه شاهان پایان دهد و از امتیاز ننگین دارسی در دوران آخرین شاه قاجار جلوگیری کند.
منبع: کتاب ایران بین دو انقلاب، نوشته یرواند آبراهامیان
انتهای پیام