یکی از مراسمات سنتی عزاداری در برخی روستاها و همچنین شهرستان بیرجند در ماه محرم مراسم علم بندان است که به ویژه سادات با مراسم علم بندان عزاداری سالار شهیدان را آغاز می‌کنند. علم مهمترین نشانه عزاداری است که قبل از اسلام و اوایل اسلام وجود داشته و در زمان‌های گذشته از لوازم جنگی به شمار می‌آمده است.
به گزارش ایسنا، مورخان می‌گویند که امام حسین (ع) نیز علم و پرچم‌هایی داشته و در زمان مامون در لشکر اسلام علمهایی به نام "علم سیاه" متداول بوده که مامون آنها را برانداخته و در زمان سلجوقیان نیز سپهسالاران علمی به نام "توغ" داشته‌اند.
علم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه‌های آن از دو تا ۲۰ متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است. علم پوشش پارچه‌ای دارد که به آن پیراهن علم می گویند و به رنگهای سبز، سیاه، سفید و روشن است. به بالای علم‌ها توغ وصل است و به زیر توغ دستمال‌های زیادی متصل می‌شود که اکثر آنها توسط مردم تهیه می‌شوند. توغ علم انواع گوناگونی دارد که مشهورترین آن پنچه، قپه، سرتوغ و نخل است.
علم‌ها اغلب بانی و علم چی دارند که این شغل بطور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، علم‌ها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم می آورند. گروهی هم مراسم علم بندان را در مسجد انجام می دهند و برای این کار روز قبل از مراسم پارچه های علم را می شویند.
روز علم بندان مردم را به وسیله "چاووشی‌خوانی " یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می‌کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمال‌ها، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین این کار اسپند دود می‌کنند و فردی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.
پس از علم بستن، علم‌ها را به قبرستان می‌برند و دور قبرستان چرخانده و برای اهل قبور فاتحه می‌خوانند و در برخی روستاها، علم‌ها را به دور روستا می‌چرخانند. در روستای درخش، علم بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم الحرام انجام می‌شود، به گونه‌ای که علم بندها در مسجد جامع درخش گرد هم می‌آیند و علم‌ها را گرفته و تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حمل می‌کنند.
یک آیین موروثی
هرکدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا می‌شود و به این ترتیب ۱۲ علم به نام ۱۲ امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی هاشم حضرت ابالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌هایی به رنگ های مختلف پوشانده می‌شود.
این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌یابد و هرکدام از علم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم گردانی موروثی نیز است.
نگهداری طوق بالای علم در تمام سال بر عهده علم گردان است، علم گردان در زمان مراسم، حراست و مواظبت از علم را برعهده دارد و به اعتقاد اهالی روستای درخش اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد، صاحب علم باید قربانی کند در غیر این صورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در سال رخ می دهد.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم گردانان علم‌ها را دور روستا می‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می‌دهند.
آمدن علم‌ها به منزل اهالی روستا بسیار خوش یمن و نیامدن آنان بد یمن است، بنابراین اهالی روستا مواظب هستند در این چند روز علم‌ها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف کنند.
در روستای چنشت بیرجند در هنگام مرگ افراد، علم می‌بندند و به خانه عزادار می‌برند و تا علم را بر در خانه نصب نکنند، میت را از خانه بیرون نمی‌برند و بستن علم در محرم در این روستا توسط دو نفر صاحب علم انجام می شود که به آنها آخوند می‌گویند و این شغل به طور موروثی به پسر بزرگتر می‌رسد.
در شهرستان بیرجند مراسم علم گردانی در شهرها اغلب در نیمه نخست و در روستاها در نیمه دوم دهه اول محرم برگزار می‌شود. در مناطقی که روحانی دارند، قبل و بعد از مراسم علم بندان روضه خوانی و بعضی نیز نوحه خوانی می‌کنند و گروهی دور علم سینه دوره می زنند و در سرانجام علم‌ها را زیارت می‌کنند.
دربعضی از نقاط علم‌ها را بعد از ظهر روز عاشورا پس از شهادت امام حسین (ع) قتل می‌کنند (باز می‌کنند) و آنها را چون کشته‌های کربلا برهنه کرده و زیارت می‌کنند. کسانی که بیمار دارند برای تبرک روی توغ علم آب می‌ریزند و آن را به وی می‌دهند تا شفا پیدا کند و دیگران نیز برای تبرک از آن آب می‌خورند.
مراسم و آیین علم بندان خراسان جنوبی به جهت ویژگی‌های مردم شناسی و آیینی به شماره ۶۲۷ در تاریخ ۲۲ آذر ۹۱ فهرست آثار معنوی (ناملموس) به ثبت رسیده است.
انتهای پیام