دکتر مجید پورکرمان در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به دلایل ایجاد گنبدهای نمکی در سواحل خلیج فارس، گفت: گنبدهای نمکی که در کیلومترها پایین‌تر از سطح زمین قرار دارند، به سمت بالا حرکت می‌کنند و به محض اینکه به سطح زمین می‌رسند توسط باران انحلال پیدا می‌کنند. منشأ گنبدهای نمکی لایه‌های رسوبات تبخیری (مجموعه رسوباتی که در آب‌های کم عمق به دنبال فرایند تبخیر ایجاد می‌شوند) است که حدود ۹۳ تا ۹۷ درصد از این گنبدها را نمک تشکیل می‌دهد.
وی "آهک"، "گچ"، "منیزیم"، "پتاسیم" و "سولفات" را از دیگر ترکیبات مهم گنبدهای نمکی نام برد و یادآور شد: در اعماق زمین این لایه‌های تبخیری تحت تاثیر گرما و فشار به صورت آرام و کند به حرکت در می‌آیند و جابه جایی نمک‌ها تحت دو فرایند اصلی افزایش فشار عمودی بر "لایه‌های نمکی به دنبال فرایندهای زمین‌ساختی" (تکتونیک) و "افزایش فشار طبقات فوقانی" ایجاد می‌شود.
پورکرمان منشأ نمک‌ها در گنبدهای نمکی سواحل خلیج فارس را به طور عمده از سازند نمکی هرمز دانست و ادامه داد: این سازند در اواخر دوره پرکامبرین و اوایل کامبرین (۵۳۸ میلیون سال پیش) در یک محیط کم عمق دریایی نهشته شده، ضمن آنکه سازند نمکی هرمز نیز در زیر لایه‌های ضخیمی از رسوبات قرار گرفته است. از این رو این رسوبات تبخیری تحت تاثیر فشار و دما در اعماق زمین جریان می‌یابند.
این محقق حوزه اقیانوس‌شناسی با اشاره به مطالعات انجام شده در زمینه جابه‌جایی و زمان تشکیل گنبدهای نمکی، یادآور شد: بر اساس مطالعات انجام شده، قدیمی‌ترین گنبد نمکی شناسایی شده در روستای "داربست" استان هرمزگان قرار دارد که سن آن به ۱۴۵ میلیون سال پیش می‌رسد. اگر چه چین خوردگی زاگرس از مهمترین عوامل تشکیل تعداد زیادی از گنبدهای نمکی در طول خط ساحلی خلیج فارس بوده، اما فشار لایه‌های فوقانی بر روی لایه‌های نمکی سازند هرمز نیز در تشکیل گنبدهای نمکی نیز مؤثر بوده است.
به گفته وی، رشد پیوسته گنبدهای نمکی در خلیج فارس از ۱۵۰ میلیون سال پیش صورت گرفته و در طول چین خوردگی زاگرس و ایجاد گسل‌های تراستی عمیق، تعداد زیادی از گنبدهای نمکی در طول خط ساحلی و بستر خلیج فارس به‌ویژه در بخش مرکزی آن ایجاد شده است.
سواحل خلیج‌فارس میزبان بیشترین گنبدهای نمکی
این پژوهشگر پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با تاکید بر اینکه برعکس بسیاری از رسوبات، نمک قابلیت تغییر شکل و جابه جایی را در شرایط فشار دارد، گفت: در زمان تشکیل گنبدهای نمکی فشار باید به اندازه‌ای باشد که نمک قادر به نفوذ در لایه‌های فوقانی باشد و از سوی دیگر در زمانی که لایه‌های فوقانی دارای شکستگی باشند، نمک به داخل آنها نفوذ کرده و باعث شکستگی و جابه‌جایی عمودی آنها می‌شود. عمق لازم برای جابه‌جایی نمک حداقل هزار متر زیر سطح زمین است.
به گفته وی رشد گنبدهای نمکی به صورت پیوسته ادامه خواهد داشت تا زمانی که لایه نمکیِ منشأ، بسیار نازک شود و یا آنکه تعادل در فشار فوقانی ایجاد شود. در این صورت گنبد نمکی غیر فعال می‌شود.
پورکرمان تغییر فشار در طول گنبد نمکی را از دیگر دلایل فعالیت مجدد گنبدهای نمکی عنوان کرد و یادآور شد: این تغییر فشار به سه صورت "فرسایش و انحلال حجم عظیمی از نمک در قسمت رخنمون گنبد نمکی به دنبال انحلال با آب شیرین"، "شکستگی لایه‌های فوقانی در قسمت‌های مختلف و تزریق نمک به داخل آنها" و "افزایش فشار فوقانی به دنبال افزایش رسوبگذاری، فشار تکتونیکی و افزایش تراز آب دریا" اتفاق می‌افتد.
وی تاکید کرد: بر اساس مطالعات انجام شده بیشترین تعداد گنبدهای نمکی فعال در جنوب زاگرس، در نواحی نزدیک به سواحل خلیج فارس است که این امر می‌تواند به دنبال افزایش فشارهای عمودی به دنبال افزایش تراز آب در خلیج فارس باشد. از این رو فعالیت مجدد گنبدهای نمکی همراه با شکسته شدن لایه‌های سخت نمکی تشکیل شده در فرایندهای پیشین و آزاد شدن انرژی به صورت لرزه‌های کم عمق و ضعیف خواهد بود.
این محقق بیشترین گسترش گنبدهای نمکی در کشور را مربوط به قسمت جنوبی زاگرس چین خورده ذکر کرد و افزود: علاوه بر آن ما گنبدهای نمکی را در استان‌های "سمنان" و "آذربایجان شرقی" نیز داریم. گنبد نمکی "خواجه" در آذربایجان شرقی در مسیر رودخانه "آجیچای" قرار دارد که باعث شور شدن آب رودخانه و انتقال حجم عظیمی از نمک به داخل دریاچه ارومیه شده است.
وی ادامه داد: بزرگترین حوضه‌های گنبدهای نمکی علاوه بر ایران در کشورهای دیگری چون "عراق"، "آلمان"، "گابون"، "کانادا" و "برزیل" نیز وجود دارد.
اهمیت گنبدهای نمکی
این محقق با اشاره به اهمیت اقتصادی گنبدهای نمکی، توضیح داد: گنبدهای نمکی برای صنعت نفت و گاز دارای اهمیت بالایی است؛ چرا که در زمان رشد گنبدهای نمکی در اثر چین‌خوردگی، لایه‌های تله‌های نفتی به وجود می‌آیند و تزریق نمک در لایه‌های فوقانی می‌تواند پوشش مناسبی برای حفظ آنها ایجاد کند.
پورکرمان ادامه داد: همچنین گنبدهای نمکی می‌توانند حاوی میزان زیاد از عنصر سولفور باشند. سولفور زمانی تشکیل می‌شود که نمک تزریق شده در منافذ سنگ‌های فوقانی تحت تاثیر فرایندهای بیولوژیکی قرار می‌گیرند. در این هنگام سولفور از گچ توسط باکتری‌های احیا کننده، آزاد می‌شود. در استان بوشهر ۷ چشمه سولفور وجود دارد که به عنوان چشمه‌های آبگرم تنها جنبه توریستی دارند.
وی با بیان اینکه گنبدهای نمکی منابع استخراج نمک و عناصر مهم چون منیزیم و پتاسیم هستند، یادآور شد: در کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و روسیه از گنبدهای نمکی برای دفن زباله‌های خطرناک و همچنین گازهایی با شعاع اتمی بسیار کوچک مانند هلیوم استفاده می‌شود. گنبدهای نمکی به دلیل تخلخل بسیار پایین می‌توانند مکان مناسبی برای این منظور باشند.
مخاطرات گنبدهای نمکی در نواحی ساحلی خلیج فارس
این پژوهشگر پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، در خصوص مخاطرات وجود گنبدهای نمکی در سواحل خلیج فارس، گفت: در نواحی ساحلی خلیج فارس فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به واحدهای پتروشیمی، بنادر، زیرساخت‌های شهری و شیلاتی اشاره کرد. این واحدها بعضاً بدون توجه به زمین‌شناسی و ریخت‌شناسی منطقه احداث شده‌اند.
وی خاطر نشان کرد: از بارزترین آنها می‌توان به تعداد زیادی از واحدهای پتروشیمی اشاره کرد که در شرق شهر "دیر" (روستای بتانه) استان بوشهر احداث شده‌اند.
پور کرمان با بیان اینکه روستای بتانه در جنوب شرقی گنبد نمکی "دارنگ" قرار دارد، تاکید کرد: بر اساس مطالعات انجام شده، در طی فعالیت این گنبد نمکی، جابجایی عمودی پوسته به میزان ۳.۸ متر در ۱۳۵۰ سال پیش اتفاق افتاده است که این امر می‌تواند زنگ خطر بسیار جدی در زمینه آسیب‌های اقتصادی و زیست محیطی در این ناحیه باشد.
پورکرمان اضافه کرد: از دیگر مثال‌های مهم در این زمینه می‌توان به "بندر آفتاب" اشاره کرد که در دامنه گنبد نمکی کلات قرار گرفته است. علاوه بر مخاطرات یاد شده، وجود رسوبات مخروط افکنه گسترده در این ناحیه نشان از خطر بزرگ سیل و جریانات گل در این ناحیه دارد.
وی افزود: رشد گنبدهای نمکی همراه با خردشدگی لایه‌های زمین‌شناسی و ایجاد لایه‌های سست در منطقه رخنمون گنبد نمکی است؛ چرا که جابه جایی عمودی این ساختار شیب زیادی را در نواحی اطراف رخنمون ایجاد می‌کند. وجود شیب بالا و رسوبات نرم باعث ایجاد رخدادهای سیل به همراه جریان‌های گلی در هنگام رگبار می‌شود و این پدیده را می‌توان با ایجاد اشکال بسیار بزرگ مخروط افکنه در دامنه‌های گنبدهای نمکی مشاهده کرد.
پورکرمان تاکید کرد: بنابراین احداث شهر و یا منطقه صنعتی در اطراف گنبدهای نمکی فعال می‌تواند خسارت‌های اقتصادی و اجتماعی بالایی را ایجاد کند.
این محقق حوزه اقیانوس‌شناسی با اشاره به لرزه‌خیزی استان هرمزگان، گفت: زلزله با منشأ گنبدهای نمکی در مقایسه با زلزله‌های زمین‌ساختی در مقیاس و قدرت کمتری اتفاق می‌افتد؛ زیرا مقاومت نمک در برابر شکستگی نسبت به دیگر سنگ‌های رسوبی و آذرین بسیار پایین‌تر است.
وی تاکید کرد: با توجه به حضور گسل‌های تراستی ناشی از چین‌خوردگی زاگرس در این ناحیه و فعالیت‌های گنبدهای نمکی، این منطقه دارای پتانسیل بالایی برای لرزه‌های آینده است.
انتهای پیام