هنگامی که از مردم خوراسگان در مورد آثار تاریخی منطقه بپرسیم، اولین چیزی که به زبانشان می‌آید «خانه خان» است. اما وقتی در مورد این اثر تاریخی بیشتر جست‌وجو می‌کنیم، به جز چند تصویر و چند متن تکراری چیزی عایدمان نمی‌شود. داستان‌هایی که مردم محلی در مورد این اثر تاریخی بیان می‌کنند، غیرقابل باور و افسانه‌ای است. اغلب می‌گویند: «دیوار خونه خان از ورق طلاست»، «هیشکی نتونسته خونه رو ببینه»، «قبل انقلاب شاه اومد عتیقه هاشو برد»! برخی هم این خانه را به «باقرخان خوراسگانی»، از حاکمان اواخر دوره زند نسبت می‌دهند و می‌گویند که تصویر چهره او در خانه‌ها وجود دارد. این باقرخان همان شخصی است که چشمه معروفی به نام او در محله پاقلعه یا قلعه طبرک اصفهان وجود دارد.
اما داستان این خانه مرموز که در برخی منابع به‌عنوان یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی اصفهان به شمار می‌رود، چیست؟ مدارک اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان از وجود یک بافت تاریخی ۲۲ هزارمتری در مرکز محله خوراسگان خبر می‌دهند. در این اسناد از ۹ خانه تاریخی در این محدوده نام برده که برخی توسط این اداره خریداری شده، برخی در اختیار مالکان شخصی و برخی دیگر دارای مالکیت مشترک است. اما خوراسگانی‌ها در پاسخ به این پرسش که آیا همه این خانه‌ها، خانه خان است؟ پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند. با این حال اکثراً می‌گویند «خیر! خانه مرحوم سید رسول حسینی و خانه مرحوم آرایی، خانه خان است».
در این نوشتار سعی داریم در این بافت تاریخی قدم زده و اسرار شگفت آن را جست‌وجو کنیم. به همین منظور به بررسی تک به تک این ۹ خانه ثبت میراث در خوراسگان پرداخته و در نهایت تلاش می‌کنیم «خانه خان» را کشف کنیم.
در اسناد میراثی، ۹ خانه با نام‌های «رسول حسینی»، «سعیدیان»، «نادری»، «کمالی»، «محمدی»، «صدری»، «آرایی»، «عطایی و ربّی» و «حسن حسینی» معرفی شده‌اند که پرونده‌های سه خانه نخست کامل‌تر از سایر خانه‌هاست.
خانه مرحوم سید رسول حسینی که یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین این خانه‌ها و تحت مالکیت مشترک شخصی و میراثی است و شامل بخش‌های مختلفی مانند سردر، هشتی، اتاق ارسی دو رو، اتاق پنج دری آیینه‌کاری، باغ، اتاق تابستانی، برج‌های نگهبانی و «گاوچاه» شناخته می‌شود. مهم‌ترین بخش این خانه و باغ سه هزارمتری، اتاق پنج‌دری آیینه‌کاری و اتاق ارسی دو رو است.
از همان ابتدا با عبور از ساباط منتهی به این خانه و مشاهده سردر آن، هر بیننده‌ای متوجه می‌شود که قرار است با خانهای باشکوه روبه‌رو شود. پس از عبور از هشتی و دالان به حیاط خانه می‌رسیم. اتاق ارسی دورو، در مرکز آن، دارای یک ارسی پنج‌دری گران‌بها و نقاشی‌های نفیس قاجاری و علی‌الخصوص یک حوض سنگی از جنس مرمر است. زیبایی این اتاق به حدی است که با وجود ریزش بخشی از سقف و سرقت برخی از نقاشی‌های آن، هنوز شکوه خود را حفظ کرده است. جالب اینکه این ارسی به طرف بخش دیگری از خانه باز می‌شده و اکنون مسدود و جدا شده است.
بخش دیگر، اتاق زیبای پنج‌دری آیینه‌کاری است. در این اتاق تصاویر شخصیت‌هایی نقاشی شده که به گفته برخی پژوهشگران، تصویر باقرخان خوراسگانی معروف است.
به گزارش ایسنا، سید جواد حسینی، از مالکان خانه که از نوادگان صاحبان اصلی خانه هم است، می‌گوید: این نقاشی‌ها، تصویری از محمدعلی‌خان امین‌الرعایا و ارباب محمدکریم، از خانهای قریه خوراسگان در دوره قاجار است. مطلبی که با توجه به پژوهش‌های نادرقلی نادری رارانی درست به نظر می‌رسد و نمی‌توان آنها را تصاویر باقرخان دانست.
در باغ این خانه، که دیگر هیچ نشانه‌ای از سبزی و زیبایی سابق ندارد، یک اتاق تابستانی مخروبه قرار گرفته است. در انتهای این اتاق، شومینه‌ای گچ‌بری شده و زیبا خودنمایی می‌کند. اما دو برج این باغ نیز وضع خوبی ندارند. یکی از آنها در آستانه فروریختن است و بخشی از آن توسط شهرداری مرمت شده و دیگری نیز حال خوشی ندارد. پشت یکی از این برج‌ها گاوچاهی قرار گرفته است که به علت ریختن آوار دیوارها، قابل مشاهده نیست.
جواد حسینی می‌گوید: این خانه مشکلات ریز و درشتی دارد. من درصدد هستم تا با مرمت خانه و تغییر کاربری آن بتوانم هم پذیرای مردم کنجکاو و مشتاق این اثر بشوم و هم از پس هزینه‌های سرسام‌آور نگهداری آن برآیم. البته امروز احتمال ریزش بخش‌های مختلف خانه مانند برج‌های باغ وجود دارد که نگران‌کننده است و کمک‌های شهرداری و میراث ناکافی به نظر می‌رسد.
او با لحنی که گلایه‌آمیزاست ادامه می‌دهد: امیدوارم اداره کل میراث فرهنگی به داد این خانه زیبای تاریخی برسد.
خانه دیگر که در زیر ساباط کوچه خان قرار دارد، خانه سعیدیان است. خانهای کوچک که با وجود مرمت ناشیانه آن، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده است. این خانه که در تملک اداره کل میراث فرهنگی است، برای اسکان کارمندان آن سازمان در نظر گرفته شده است. شومینه‌ای زیبا در یکی از اتاق‌های این خانه وجود دارد. خانه دیگری که روبه‌روی خانه سعیدیان قرار گرفته، خانه کمالی است؛ خانهای نیمه مخروبه که تحت مالکیت مشترک شخصی و میراث است. اتاق‌ها، پنجره‌ها و ایوان زیبا و بلند آن شکوهی دیرینه را به نمایش گذاشته است. با این وجود قسمت‌هایی از این خانه کاملاً تخریب شده و سایر بخش‌ها نیز فاصله‌ای تا ریزش کامل ندارد.
در سمت راست خانه سعیدیان نیز خانهای قرار گرفته که با نام خانه «محمدی» ثبت شده است و علی‌رغم پیگیری‌های زیاد مشخص نشد مالک فعلی این خانه چه کسی است، اما بنا به گفته اهالی محله، زیبایی این خانه کمتر از سایر خانه‌ها نیست و از آنجایی که کسی در آن زندگی نمی‌کند، سرنوشتی مشابه با خانه کمالی برای آن دور از انتظار نیست.
خانه پنجم که یکی از زیباترین و ناشناخته‌ترین خانه‌های این بافت تاریخی محسوب می‌شود، خانه صدری است. بادگیرها، کتیبه‌های اشعار و تزئیناتی مانند مقرنس‌کاری از ویژگی‌های این خانه تاریخی است.
اگر بخواهیم دیگر خانه‌های این بافت تاریخی را بشناسیم، باید کمی آن‌سوتر و به نزدیکی مسجد گلزار خوراسگان برویم؛ جایی که یک هشتی و ساباط و چندین باب خانه قرار دارد. اولین خانه، خانه آرایی است؛ خانهای که زیباترین بخش‌های اسرارآمیز این بافت تاریخی در آن به چشم می‌آید. صاحبان این خانه نیز که از نوادگان خانهای خوراسگان هستند، بسیار محتاطانه و سختگیرانه با مشتاقان این خانه برخورد می‌کنند. اندک تصاویری که از این خانه در دست است، شکوه بی‌نظیر آن را به نمایش می‌گذارد. این خانه از قسمت‌های مختلفی از جمله، گاوچاه، دیوان‌خانه، شربت‌خانه، مطبخ، حوائج‌خانه و عمارت تشکیل شده است. اما زیباترین بخش‌های آن در بخش «عمارت» این خانه قرار دارد. ارسی گل و ارسی نقش دو بخش درخشان این خانه و دارای زیباترین تزیینات معماری ایرانی است. نکته جالب توجه در ارسی گل، نقاشی داستان‌های ایرانی است که در مقرنس‌های آن تصویر شده است. در هر ضلع عمارت خانه آرایی، یکی از این شاهکارهای معماری و هنری قرار دارد؛ یک طرف آن ارسی گل، طرف دیگر ارسی نقش و دیگرسو ارسی دوروی خانه سید رسول حسینی قرار دارد و در ضلع آخر ایوان بادگیر خانه صدری وجود داشته است. این خانه‌ها طی سال‌های گذشته با دیوارکشی از یکدیگر جدا شده‌اند.
باز به هشتی و ساباط قسمت شمالی برمی‌گردیم. جایی که یکی از درهای واقع در آن، ما را به یک محوطه باز هدایت می‌کند که روزگاری بخش انبار و کارگاه قالیبافی خانه خان در آن قرار داشته است، اما با وجود تخریب‌های سال‌های اخیر هنوز نشانه‌هایی از گذشته را در خود دارد.
دو در دیگر اما ما را به خانه‌هایی می‌برد که با نام خانه‌های «نادری» و «سید حسن حسینی» شناخته می‌شود. این دو خانه که در گذشته یک خانه واحد را تشکیل می‌داده‌اند، تحت مالکیت مشترک میراث فرهنگی و مالک خصوصی و دارای بخش‌های زیبایی هستند که اندک تصاویر موجود از آن، تأییدکننده این موضوع است.
خانه نهم و آخرین خانه که یکی از مهجورترین خانه‌های این بافت تاریخی محسوب می‌شود؛ خانه عطایی و ربّی است. درب این خانه، بیرون از ساباط و هشتی یادشده قرار دارد. اطلاعات موجود از این خانه محدود به چند تصویر و چند نوشته خطی در پرونده‌های میراثی است.
با توضیح مختصری که در مورد این خانه‌ها داده شد، حالا سوال اصلی این است که آیا همگی آنها همان «خانه خان» است که مردم خوراسگان می‌گویند؟ با بررسی‌ای که در این‌باره انجام شد، باید گفت که به نظر می‌رسد چهار خانه آرایی، عطایی و ربّی، صدری، سید رسول حسینی و بخش انبار و قالیبافی، با توجه به پلان خود و صحبت مالکان خانه، یک خانه واحد را تشکیل می‌داده که به‌عنوان «خانه خان» شناخته می‌شده و در سال‌های بعد، به تدریج با دیوارکشی و فروش به سایرین، تبدیل به خانه‌هایی مجزا شده‌اند. با این حساب باید گفت که اگر نگوییم این خانه، بزرگ‌ترین خانه تاریخی شهر اصفهان است، دست‌کم می‌توان آن را یکی از بزرگ‌ترین خانه‌های تاریخی اصفهان و ایران به شمار آورد که به دور از هرگونه توجه لازم در حال تخریب شدن و نابودی است. این مسئله برای شهر اصفهان از این جهت حائز اهمیت است که با وجود چنین پتانسیل عظیم و مهمی در منطقه خوراسگان یا منطقه ۱۵ شهرداری اصفهان، هیچ‌گونه برنامه علمی و راهگشا در راستای طرح‌های گردشگری برای آن در دستور کار نیست.
اما این داستان تنها به همین‌جا ختم نمی‌شود. به نظر می‌رسد علاوه بر خانه‌های مزبور، تعداد زیادی خانه ناشناخته و ارزشمند دیگر، در محدوده این محله و به‌طور کلی در منطقه خوراسگان وجود داشته باشد که حتی از طریق عکس‌های هوایی و ماهواره‌ای نیز قابل تشخیص هستند. یکی از خانه‌های ارزشمند این محدوده که سالیان دراز به صورت نیمه مخروبه درآمده بود، در بهار سال ۱۳۹۹ هجری شمسی تخریب شد و تنها فضاهایی از آن که نشان‌دهنده زیبایی و اهمیت معماری آن است، باقی ماند.
البته اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و حتی شهرداری اصفهان طی سال‌های گذشته، طرح‌هایی برای احیای مجموعه تاریخی خان خوراسگان ارائه کرده‌اند، اما این طرح‌های پر از ایراد، تنها در حد طرح باقی مانده‌اند. مثلاً در طرحی که توسط اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با هدف احیای بافت تاریخی خوراسگان تهیه کرده‌اند، پس از مقدمات فراوان، پیشنهادهایی ارائه شده که کاملاً مغایر با روح این بافت تاریخی است. تنها نگاهی به نقشه نهایی ارائه شده و تعریف کاربری برای فضاها و خانه‌های تاریخی مجموعه خان، موجبات حیرت هر خواننده و بیننده‌ای را فراهم و این طرح و نقشه، سوالات فراوانی را در ذهن علاقه‌مندان به وجود می‌آورد. اینکه چطور خانه آرایی و سید رسول حسینی با داشتن عناصر تاریخی که یاد شد، به‌عنوان فضاهای اقامتی در نظر گرفته شده، یا اینکه بر چه اساسی تمام باغ خانه رسول حسینی که مکان تفریح و تفرّج است، به‌عنوان کارگاه، نمایشگاه و فروشگاه صنایع دستی در نظر گرفته می‌شود و یا اینکه چرا فضایی که در گذشته کارگاه قالیبافی بوده، به جای احیای کارکرد سابق خود، به همراه محل اصطبل و انبار این مجموعه برای احداث رستوران و چایخانه پیشنهاد شده که این تنها گوشه‌ای از این پرسش‌ها است.
از طرفی، سالیان زیادی است که طرحی با عنوان «مجموعه تجاری شهر؛ پروژه تجاری، اداری، فرهنگی و گردشگری خان خوراسگان» با مساحتی بسیار زیاد، از طرف شورای شهر و شهرداری خوراسگان (پیش از سال ۱۳۹۲ هـجری شمسی) و شهرداری اصفهان (پس از الحاق خوراسگان به اصفهان در سال ۱۳۹۲ هجری شمسی) در دست اجراست. این طرح که به نظر می‌رسد شبیه یکی از پروژه‌های اقتصادی شهرداری اصفهان (مانند برج جهان‌نما و یا مجتمع تجاری چهارباغ) باشد، با سوءاستفاده از نام این مجموعه تاریخی، به تدریج عناوین فرهنگی و گردشگری را از عنوان خود حذف و چندین بار و به دلایل نامعلوم اسم این پروژه را با نام‌های دیگری تعویض کرده‌اند. این طرح در کنار مجموعه تاریخی خان خوراسگان در حال اجرا و آسیب فراوانی به بافت تاریخی خوراسگان و اصفهان وارد کرده است.
در نهایت باید گفت این نوشتار سعی در معرفی یکی از بافت‌های ارزشمند و تاریخی خوراسگان و اصفهان داشته و امید است با شناخت هر چه بیشتر این مجموعه و دوری از مطامع اقتصادی، موجبات توجه بیشتر و نگهداری و پاسداشت بهتر از یکی از مهم‌ترین بافت‌های تاریخی ایران را فراهم آورده باشد.
گزارش از علی برهانی
عکس‌ها از کورش عصار و علیرضا آرائی
انتهای پیام