زنوز، یکی از قدیمی‌ترین باغ‌شهرهای آذربایجان شرقی است که در بخش مرکزی شهرستان مرند واقع شده و با سیب آبدارش شهرت جهانی پیدا کرده است. سیب زنوز که فقط در این شهر پرورش یافته و ویژگی‌های مخصوص به خود را دارد، از منظر رنگ، طعم و بافت با سایر ارقام تجاری موجود در کشور متفاوت است و اکنون نه از لحاظ اقتصادی و کسب درآمد بلکه به دلخواه کشاورزان و برای نگه داشتن درختان سیب به یادگار مانده از پدران گذشته، تولید می‌شود.
بر اساس گفته‌ی مسئولان و به خصوص باغداران منطقه زنوز، ظاهر سیب این شهر به دلیل استفاده کم از سموم و کودهای شیمیایی، نسبت به سایر سیب‌ها بازارپسندی خوبی ندارد، به همین دلیل مشتریان زیادی مشتاق به خرید این محصول نیستند در حالی که طعم این سیب زبانزد خاص و عام است.
ارقام محلی زنوز، نماد دائمی گردشگری
محمدرضا افسری، کارشناس ارشد جهاد کشاورزی مرند که در خصوص سیب زنوز نیز تحقیقاتی را انجام داده است، به ایسنا می‌گوید: زنوز از معدود باغ‌شهرهای ایران است که بیشتر مردم آن را با نام سیب می‌شناسند. سیب زنوز مخصوصا ارقام محلی می‌تواند نماد دائمی این منطقه محسوب شده و باعث جذب گردشگران به این منطقه شوند.
قدمت تولید سیب در زنوز به قرن ۷ می‌رسد
او با اشاره به شناسایی و ارزیابی کل باغات منطقه در نتیجه تحقیقاتی که انجام گرفته است، ادامه می‌دهد: قدمت تولید سیب زنوز به قرن هفت می‌رسد که مستوفی جغرافی‌دان، در مسافرت به این منطقه در کتاب "نزهت القلوب"، این منطقه را به زیبایی وصف کرده که کسبه‌ای آباد دارای باغات پر از سیب و سایر میوه‌ها است.
او اظهار می‌کند: در منطقه زنوز، ۱۱۰۰ هکتار باغ شامل سیب، زردآلو، گردو، آلبالو و سایر سردرختی‌ها موجود بوده که در اقتصاد باغداران نقش زیادی دارد.
او با اشاره به کاهش سطح کشت سیب زنوز و گمنام بودن این نوع از سیب در سایر مناطق کشور، می‌افزاید: این سیب به تدریج از شهریورماه تا مهرماه می‌رسد بایستی در چند مرحله برداشت شود در نتیجه توجیه اقتصادی برای باغدار ندارد و هزینه بر است، از این رو ارقام محلی به مرور از بین رفته و ارقام رد و گلدن بیشتر جایگزین شده است.
افسری با بیان این‌که برای داشتن صرفه اقتصادی از برداشت سیب زنوز باید در مساحتی بیش از سه هکتار پرورش یابد، اظهار می‌کند: از انواع سیب به غیر از ارقام تجاری رد و گلدن، ۲۸ نوع سیب از ارقام محلی در زنوز وجود دارد که از مهمترین آن‌ها می‌توان به سیب پاییزه، بالجه‌ای، قباله، سلطانی، اسدکوهی و گیرده شیرین که رقم تابستانه خوشمزه است، اشاره کرد.
او می‌گوید: محصولات تولیدی منطقه به جهت آب و هوای مناسب، جنس خاک، ارتفاع و به خصوص سدزنوز که با مشارکت باغدارن احداث شده، از کیفیت بالایی برخوردار است. این سد شش میلیون مترمکعب ذخیره آبی دارد که در بالادست زنوز واقع شده و باغات را سیراب می‌کند.
تلاش برای حفظ فنوتیپ برتر سیب زنوز
رباب کهرابی، کارشناس مسئول باغبانی اداره جهاد کشاورزی مرند نیز به ایسنا می‌گوید: وجود عطر، طعم، رنگ و پوست چرم گونه‌ی منحصربفرد در سیب زنوز باعث شده تا یک ژنوتیپ برتر در مقابل سایر ارقام محسوب شود، به همین دلیل تلاش می‌کنیم تا این منبع ژنتیکی و صفات مورفولوژیکی خوب را حفظ کنیم اما در این راستا نیاز است تا دولت نیز باغداران کمک کند.
او می‌افزاید: سیب زنوز به خاطر شرایط آب و هوایی و اقلیمی و خاک در زنوز به خوبی به عمل می‌آید. این سیب در سایر مناطق استان و کشور نیز کشت می‌شود اما کیفیت و صفات اصلی سیب در منطقه زنوز را ندارند.
وجود بیش از ۳۰ نوع سیب در زنوز
او با بیان این‌که بیش از ۳۰ نوع رقم سیب تابستانه و پاییزه در شهر زنوز وجود دارد، می‌گوید: ارقام موشکی، مورخوش، گیرده شیرین با دو نوع قرمز و سفید، ترش آلما، مرند آلماسی، آشیخ آلماسی، رستم علی آلماسی، اسدکوهی، آغ آلما، زونوزاخ آلماسی در دو رنگ قرمز و سفید، قره یارپاق، گلاب آلماسی از جمله سیب‌های تابستانه این منطقه هستند.
کهرابی ادامه می‌دهد: ارقام قابالا، بالجه ئی، سلطانس، پیرآلما، آغ آلما، بشقابی، لبنانی در دو نوع سفید و قرمز، مشهدآلماسی، مسکوآلماسی، امام علی آلماسی، داغ آلماسی، النگه و شیشیه‌ای آلما نیز از جمله سیب‌های پاییزه این منطقه به شمار می‌روند.
او می‌گوید: رقم سیب پاییزه به نام پاییزه آلماسی نیز که همان سیب مشهور زنوزاست، در خارج از این شهر به عنوان زنوز آلماسی یا سیب زنوز شناخته می‌شود که بسیار خوش خوراک و برعکس سیب‌های لبنانی، نفخ آور نیست.
او اظهار می‌کند: رنگ و طعم خاص این سیب با توجه به دو درختی که به هم پیوند می‌خورند، فرق کرده و انواع مختلفی از آن را می‌توان در باغات زنوز مشاهده کرد که سیب اختصاصی زنوز است. این نوع سیب اختصاصی زنوز بوده و فقط در محدوده شهر و باغات اطراف رودخانه زنوز که میوه‌های آن از کفیت بالایی برخوردار است، کشت می‌شود.
این کارشناس مسئول باغبانی اداره جهاد کشاورزی مرند در خصوص شرایط آب و هوایی منطقه نیز خاطرنشان می‌کند: ارتفاع منطقه زنوز بیش از ۱۵۰۰ متر بوده و با داشتن هوای سرد، محیط خوبی را کشت سیب را رقم زده است.
سیب زنوز، غنی از عناصر
روح الله صادق نژاد، رئیس مرکز جهاد کشاورزی زنوز نیز با بیان این‌که سیب زنوز یک رقم مختص این شهر به ثبت جهانی رسیده و حتی در کتاب‌های قدیمی نیز به آن اشاره شده است، اظهار می‌کند: با توجه به طعم و کیفیتی که این سیب دارد، اگر کسی آن را میل کند، تفاوتش با سایر سیب‌ها خواهد فهمید. سیب زنوز به قدری خوش خوراک است که حتی از نظر داشتن آهن، آنتی اکسیدان و ... یک میوه غنی به شمار می‌رود.
او با بیان این‌که حتی مصرف سیب زنوز از جنبه درمانی نیز پیشنهاد می‌شود، می‌افزاید: کسی که از غذا افتاده با خوردن سیب زنوز، پس از یک ساعت مشکل هضم غذایش برطرف می‌شود.
سیب زنوز تجاری نیست
او ادامه می‌دهد: این سیب از نظر ظاهری با سایر ارقام تجاری قابل رقابت نبوده اما از نظر، کیفی بسیار عالی است و ارزش غذایی بالایی دارد.
صادق نژاد در ادامه در خصوص حمایت جهاد کشاورزی برای احیای سیب زنوز، اظهار می‌کند: جهاد کشاورزی فقط از طریق ارائه تسهیلات می‌تواند دست کشاورزان را بگیرد برای حفظ و احداث باغات سیب زنوز اقدام کنند اما مهمتر از آن، بحث بازارپسندی و انبارداری است که بایستی مرکز تحقیقات کشاورزی وارد عمل شود.
او در ادامه بااشاره به اجرای طرح ملی بیولوژیک مبارزه با آفات سیب در این منطقه در دهه ۷۰، اظهار می‌کند: در این راستا استفاده از سموم کشاورزی کاهش یافته و کشاورزان نسبت به حشرات مفید و مضر آگاهی یافتند. با استفاده از این روش می‌توان به تولید ارگانیک سیب زنوز نیز دست یافت و در بازار برند سیب زنوز و برند ارگانیک آن را با قیمت خوبی عرضه کرد تا باغداران تشویق به حفظ این رقماز سیب شوند.
قادر پورقاسم، باغدار ۶۳ ساله منطقه زنوز است که در باغ دو هکتاری او، انواع میوه‌ها به خصوص سیب زنوز را می‌توان یافت.
او در گفت‌وگو با ایسنا، می‌گوید: شاید بیش از ۲۰۰ سال است که محصول سیب در زنوز تولید می‌شود در کنار سیب که برند این شهر شده است نیز انواع میوه‌ها هم‌چون زردآلو، گردو، هلو، سنجد، آلو و ... نیز پرورش می‌یابد.
او که بیش از ۳۰ نوع میوه در باغ خود پرورش می‌دهد، اضافه می‌کند: تولید محصول سیب در زنوز کاهش یافته و اغلب باغداران به جای کشت تک محصولی به کشت چند محصولی روی آورده‌اند چرا که از کشت این نوع سیب به خصوصدر حوزه بازاریابی حمایت نمی‌شویم.
پورقاسم با اشاره به استفاده بسیار کم از سموم برای دفع آفات سیب، ادامه می‌دهد: وقتی من ۱۵ ساله بودم، پدرم هر ساله حداقل ۱۰ بار سمپاشی می‌کرد اما اکنون این تعداد به یک دوره سمپاشی رسیده و محصول سیب این باغ نیز تقریبا ارگانیک است ولی علی رغم منحصر بودن، خریداری ندارد. سیب‌های زیردرختی هم به کارخانه‌ها جهت تولید کنسانتره و آبمیوه فروخته می‌شود که در آمد آن نیز چندان بالا نیست.
مسئولان برای معرفی سیب زنوز کاری کنند
او خاطرنشان می‌کند: مسئولان باید برای معرفی این محصول که حتی یک میوه ارگانیک است، تلاش کنند و برنامه داشته باشند، برای این امر نیز بایستی تبلیغات خوبی انجام بگیرد تا مردم هر چه بیشتر با فواید این سیب آشنا شوند.
او که حداقل ۲۰ نوع سیب از ارقام داخلی و خارجی سیب را پرورش می‌دهد، می‌گوید: سیب زنوز که به اصطلاح به آن پاییزه آلماسی نیز گفته می‌شود، به رنگ‌های چیتی، قرمز، مایل به سبز و بین قرمز و چیتی دیده می‌شود. در زنوز هم‌چنین انواع دیگری از سیب‌ها هم‌چون گیرده شیرین، لبنانی و ... نیز کشت می‌شود.
این باغدار با تاکید بر این‌که موقعیت آب و هوایی شهر زنوز برای کشت سیب بسیار خوب است، می‌افزاید: قبلا تجارت سیب در منطقه زنوز بالا بود و ما نیز با رسیدگی به درختان سیب باغمان بزرگ شده و اکنون همین مسیر را ادامه می‌دهیم.
او می‌گوید: سیب زنوز ارزش غذایی بسیار بالا وطعم و کیفیت مطلوبی دارد اما یک محصول تجاری نیست. در شهر زنوز، به خاطر مصرف سیب مخصوص این منطقه، تعداد افرادی که سنگ کلیه و یا مثانه داشته باشند بسیار کم است. توصیه می‌شود افرادی که مشکل کلیوی دارند از سیب زنوز مصرف کنند اما فروش این سیب برای ما خیری ندارد.
او در ادامه با بیان این‌که امسال جمعیت آفت کرم سیب در تمامی باغات بالا است، ادامه می‌دهد: من از مبارزه بیولوژیکی برای مقابله با آفات استفاده می‌کنم و در این راستا نیز دو بار در سطح استانی و کشوری به عنوان کشاورز برتر معرفی شدم.
او می‌افزاید: با استفاده کمتر از سموم توانستم حشرات را کنترل کنم و به نتیجه خوبی در این خصوص دست یابم. هر سال تنها یک بار از سم برای باغ استفاده می‌کنم اما در صورت ضرورت و افزایش حشرات، یک بار دیگر نیز باید سمپاشی انجام دهم. همواره نیز به سایر کشاورزان منطقه توصیه می‌کنم تا از سم کمتری استفاده کنند و یا حداقل در زمان استفاده، سم را رقیقتر کنند تا تمامی حشرات ازبین نروند.
پورقاسم اضافه می‌کند: در مبارزه بیولوژیکی آفات، تمامی حشرات از بین نمی‌رود بلکه حشرات مفید و مضر در محیط موجود بوده و بر اساس چرخه طبیعی، حشرات مفید از حشرات مضر تغذیه می‌کنند.
او در ادامه در خصوص بازار فروش سیب نیز می‌گوید: بازار فروش سیب زنوز اصلا خوب نیست و از طرفی مسئولان هم بازاریابی نمی‌کنند. ما کشاورزان باید غرفه‌ای داشته باشیم تا مشتریان بتوانند محصول را مستقیما از ما بخرند و نیازی با دلال نباشد.
وجود ۳۳۹۰ هکتار باغ سیب در مرند
علی صیادی، مدیر جهاد کشاورزی مرند نیز در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار می‌کند: سطح باغات سیب شهرستان بالغ بر ۳۳۹۰ هکتار است که ۳۱۲۱ هکتار از آن بارور و باقی غیرباور هستند. در ابتدای سال زراعی جاری پیش بینی می‌شد که ۵۶ هزار تن سیب از باغات شهرستان برداشت کنیم اما با توجه به وقوع خسارت‌هایی چون سرما، تگرک و تنش گرمایی، ریزش محصول بالا رفته و اکنون نیز برآورد می‌شود که ۴۳ هزار تن سیب برداشت داشته باشیم.
او در خصوص سیب زنوز، می‌گوید: زنوز، یکی از باغ‌شهرهای مهم ایران است که با سیب به برند جهانی رسیده است اما ارقام تجاری دیگری از سیب که وارد کشور شده است، باعث شده تا سیب زنوز، موقعیت خود را از دست بدهد.
او تاکید می‌کند: از مراکز تحقیقات کشاورزی تقاضا داریم تا در راستای حفط ژنتیک این سیب وارد عمل شوند و تلاش کنند تا واریته‌های سیب زنوز از بین نرود.
صیادی می‌افزاید: سیب جزو محصولات عمومی است و تنها در صورت پایین بودن قیمت محصول در بازار، دولت وارد عمل شده و اقدام به خرید توافقی می‌کند.
او در ادامه می‌گوید: یک کارخانه بزرگ تولید آبمیوه با برند ملی و حتی جهانی در این شهرستان وجود دارد که روزانه نزدیک به ۳۵۰ تن سیب زیر درختی را خریداری و تبدیل به آبمیوه می‌کند. صنایع خانگی تولید سرکه و واحدکارگاهی عرقیجات و تولید سرکه سیب میز در شهرستان مرند فعالیت می‌کنند.
او ادامه می‌دهد: مرند، شهرستانی است که اغلب محصولات کشاورزی از جمله پسته، زعفران، زردآلو، سیب و ... در آن کشت می‌شود.
انتهای پیام