در تاریخ ایران بعد از اسلام اگر بخواهیم از مراکز آموزشی عمده سخن بگوییم، جا دارد از نظامیه‌های عصر سلجوقی یاد کنیم که به همت خواجه نظام‌الملک توسی در شهرهای مهم آن دوران جهت آموزش علوم دینی و غیر دینی تأسیس شده بود و هرچند تحت عنوان مدارس نظامیه از آن یاد می‌شود؛ اما به نظر می‌رسد به لحاظ آموزشی و تربیت افراد متخصص، این مراکز مکان‌هایی فراتر از مدرسه بوده‌اند. در عصر ایلخانان نیز مجموعه‌ای تحت عنوان ربع رشیدی در تبریز به اهتمام خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد که دانشمندان و استادان رشته‌های مختلف علمی از سراسر جهان اسلام برای درس و تحقیق به آنجا دعوت می‌شدند. برخی این مجموعه را دانشگاه بزرگ و شهرک علمی-تحقیقاتی نام داده‌اند؛ چراکه علاوه بر امکانات، تجهیزات و تسهیلات فراوانی که داشته، دارای نظام آموزشی، پژوهشی و پرورشی بوده است و براساس برنامه‌ریزی دقیق اداری-مالی اداره می‌شد.
در عصر جدید، چنانچه دانشگاه را مرکزی جامع برای آموزش اکثر علوم بدانیم، می‌بایست ابتدا از دارالفنون یاد کنیم که در سال ۱۲۳۰ خورشیدی به همت امیرکبیر تأسیس شد و در آن، رشته‌های گوناگون علمی ازجمله رشته مهندسی با بهره‌گیری از دانش اروپائیان آموزش داده می‌شد. درواقع تجربه دارالفنون مقدمه و بستری بود برای تأسیس مراکزی که از غرب اقتباس شده بود و «اونیورسیته» یا دانشگاه نامیده می‌شد. ظاهراً در سال ۱۳۰۵ خورشیدی و در دوره ششم مجلس شورای ملی، ایده تأسیس اونیورسیته مطرح شده است و وزیر وقت معارف از این ایده استقبال کرده و اونیورسیته را دارالعلوم نامیده است. بعدها در سال ۱۳۰۷ دکتر محمود حسابی و در سال ۱۳۱۰ دکتر عیسی صدیق که مأموریت یافت در سفر به آمریکا درباره چنین مراکزی پژوهش کند، طرح‌هایی برای ایجاد دانشگاه ارائه کردند. این طرح در سال ۱۳۱۳ خورشیدی به تصویب مجلس رسید و درنهایت توسط علی‌اصغر حکمت، وزیر وقت معارف این طرح عملیاتی شد و دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ تأسیس شد.
با تأسیس دانشگاه تهران، دانشکده فنی به‌عنوان یکی از ۶ دانشکده اولیه، به‌منظور توسعه بخش مهندسی و صنعت بنیان نهاده شد. این دانشکده از سال ۱۳۱۳، با ۴۰ دانشجو در رشته‌های مهندسی راه و ساختمان، مهندسی مکانیک، مهندسی برق و مهندسی معدن در محل طبقه دوم دارالفنون آغاز به کار کرد. پس از تأسیس موفقیت‌آمیز دانشگاه تهران، در سال ۱۳۲۸ قانون تأسیس دانشگاه در شهرستان‌ها با اولویت دانشکده‌های پزشکی و کشاورزی به تصویب رسید. از سال ۱۳۳۳ بسیاری از مدارس عالی به دانشکده تبدیل شدند و از مجموع دانشکده‌ها، در برخی شهرستان‌ها ازجمله مشهد، دانشگاه به وجود آمد.
شکل‌گیری دانشگاه در مشهد
نخستین بار در سال ۱۳۱۳ خورشیدی ایده ایجاد دانشگاه در مشهد مطرح شد. در سال ۱۳۲۸ و آموزشگاه عالی بهداری به دانشکده پزشکی تبدیل شد و نخستین گام در راه شکل‌گیری دانشگاه در مشهد بود. با گذشت چند سال از تشکیل دانشکده پزشکی، دکتر سامی‌راد، رئیس وقت دانشکده پزشکی، اقدامات و رایزنی‌هایی را با کارکنان اداره فرهنگ جهت تأسیس دانشکده ادبیات انجام داد تا با افتتاح این دانشکده در کنار دانشکده پزشکی، مقدمات ایجاد دانشگاه در شهر مشهد فراهم شود.
سرانجام در سال ۱۳۳۴ مجوز تشکیل دانشکده ادبیات صادر شد و این دانشکده با شانزده دانشجو و یک استاد فعالیت خود را آغاز کرد. سپس در سال ۱۳۳۵ با توجه به این مصوبه قانونی که در شهرستان‌ها هنگامی که حداقل دو دانشکده تشکیل شود می‌توان آن مرکز علمی را دانشگاه نامید، تأسیس دانشگاه مشهد محقق شد. در واقع، پس از دانشگاه‌های تهران و تبریز، مشهد سومین شهر ایران بود که پدیده دانشگاه را در خود تجربه می‌کرد. پس‌از آن به دنبال گسترش آموزش عالی در کشور، به ترتیب دانشکده‌های معقول و منقول «الهیات»، علوم پایه، دندانپزشکی، علوم دارویی و تغذیه، علوم تربیتی و روانشناسی، کشاورزی و دانشکده مهندسی به مجموعه دانشگاه مشهد افزوده شد. در سال ۱۳۵۳ به دلیل اینکه مشهد، شهر تاریخی توس، زادگاه و خاستگاه مهمترین شخصیت فرهنگی-ادبی کشور را در خود جای‌داده است؛ دانشگاه مشهد را به دانشگاه فردوسی مشهد نام‌گذاری کردند. پس از انقلاب اسلامی دانشگاه علوم پزشکی از دانشگاه فردوسی مشهد تفکیک شد و با افزوده شدن بسیاری از دانشکده‌های دیگر به اضافه سایر مؤسسات علمی و پژوهشکده‌ها، دانشگاه فردوسی مشهد به‌عنوان بزرگترین دانشگاه شرق کشور مطرح شد.
شکل‌گیری دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد
اسفندماه سال ۱۳۵۳ در جریان صد و چهاردهمین نشست شورای گسترش آموزش عالی، ایجاد یک قطب مهندسی قوی در شرق کشور برای پرورش استعدادهای فنی به‌عنوان نیروی متخصص صنعتی مطرح شد. در همان سال گروهی نیز تحت عنوان هیأت مؤسس دانشکده مهندسی تشکیل شد. بر این اساس، دانشکده مهندسی به مجموعه دانشگاه فردوسی مشهد اضافه شد. این دانشکده، مهرماه ۱۳۵۴ تعداد ۳۰ دانشجو در رشته مهندسی مکانیک و ۳۰ دانشجو در رشته مهندسی برق پذیرش کرد. رشته مهندسی برق به دلیل عدم تأمین کادر آموزشی منحل شد و دانشجویان پذیرش شده به سایر دانشگاه‌ها منتقل شدند. بنابراین دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد با رشته مهندسی مکانیک در سال ۱۳۵۴ در دانشکده مهندسی فعالیت خود را آغاز کرد. به مدت چهار سال رشته مهندسی مکانیک تنها رشته‌ای بود که آموزش داده می‌شد، تا اینکه در سال ۱۳۵۸ شرایط برای راه‌اندازی رشته مهندسی برق مهیا شد.
مجتمع آموزش صنعتی خراسان و دانشگاه کار«دانشگاه کار و پیشه»
پیش از تأسیس دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد، از اولین مراکز پرورش افراد در سطوح آموزشی بالاتر از مدرسه در زمینه مهندسی می‌توان به انستیتو تکنولوژی مشهد اشاره کرد که تأسیس آن به قبل از دهه ۱۳۵۰ خورشیدی برمی‌گردد. این مرکز آموزشی دانشجویانی در سطح استادکارِ ماهر یا تکنسین درجه یک «مقطع فوق دیپلم» یا کاردانی امروزی تربیت می‌کرده است. گویا از سال ۱۳۵۱ خورشیدی، آقای حسن هنربخش با هدایت وزارت علوم و آموزش عالی پیگیرِ ایجاد مجتمع آموزش صنعتی در مشهد بوده است. این مرکز در تهران و برخی شهرهای کشور شعبه داشته است.
براساس اسناد بایگانی شده در دانشکده مهندسیِ دانشگاه فردوسی مشهد، این مرکز آموزشی تحت عناوین «مجتمع آموزش صنعتی خراسان»، «مجتمع آموزش صنعتی کشور-مرکز خراسان»، «دانشکده خراسان» و «دانشکده مشهد» در شهر مشهد فعال بوده است. گویا دانشگاه کار و این مرکز بعدها با دانشگاه کار «کار و پیشه» مرتبط شده است. پیشه، مجتمع‌های آموزش صنعتی کشور را زیر پوشش خود قرار می‌داد و به‌تدریج این مجتمع‌ها را به دانشگاه کار تبدیل می‌کرد. دانشگاه کار ابتدا دارای سه شعبه اصلی بوده است: شعبه تهران، شعبه اصفهان و شعبه مشهد؛ شعبه تهران، گویا واحدی هم در سبزوار داشته است. واحد سبزوار در فاصله اندکی پس از انقلاب اسلامی به دلیل ناکافی بودن استادان آن و عدم توانایی در جذب استاد، منحل شده و به شعبه مشهد می‌پیوندد.
شعبه مشهد دانشگاه کار و پیشه که دارای سه رشته الکترونیک، الکتروتکنیک و راه و ساختمان بود، تا انقلاب فرهنگی به فعالیت خود ادامه داد. درواقع دانشگاه کار، هم عرض دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد فعالیت می‌کرد و در زمینە تدریس برخی دروس با این دانشکده ارتباط داشت و از استادان آن استفاده می‌کرد. این دانشگاه، برنامە جالب توجهی در دستور کار خود داشت و آن اینکه دانشجو علاوه بر اینکه به صورت تئوری آموزش می‌دید یک دوره زمانی هم می‌بایست در صنعت مرتبط با رشتە خود فعالیت می‌کرد. به‌عنوان مثال طی قرارداد با ایران خودرو، دانشجو در یکی از بخش‌های این صنعت دوره عملی می‌دید و بعد از فارغ‌التحصیلی می‌توانست در همان بخش استخدام و مشغول به کار شود. روابط دانشگاه کار با مراکز کار و صنعت دوسویه بوده است. از یکسو دانشجویان این دانشگاه برای کارآموزی و کارورزی به این مراکز می‌رفتند و از سوی دیگر این مراکز کارکنان خود را برای فراگیری آموزش و ارتقاء مدارک تحصیلی به دانشگاه کار می‌فرستادند.
ادغام دانشگاه کار با دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد
پس از انقلاب فرهنگی، شعبه مشهد دانشگاه کار و پیشه در دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد ادغام شد. گویا قبل از بازگشایی دانشگاه‌ها تصمیم‌گیری‌های کلان کشوری به این نتیجه رسیده بود که دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی که امکان ترکیب با سایر مراکز برای آن‌ها وجود دارد در دانشگاه‌های باکیفیت دیگر ادغام شوند و به این وسیله مجموعه واحدی را تشکیل دهند. دفتر گسترش دانشگاه‌ها اجازه ادغام دانشکده با دانشگاه کار و پیشه و تأسیس دانشکده مهندسی جدید را خواستار شد. هنگامی که بحث ادغام دانشگاه کار با دانشکده مهندسی مطرح شد، کادر علمی دانشکده مهندسی با این امر مخالف بودند و در مقابل این تصمیم مقاومت می‌کردند. استدلال آنان این بود که شیوه‌های پذیرش استاد و دانشجوی دانشکده مهندسی با وسواس و طبق ضوابط سختگیرانه‌ای صورت گرفته است؛ به‌گونه‌ای که حتی برخی افراد رد شده از دانشکده مهندسی در دانشگاه کار و پیشه جذب شده‌اند. این بود که سطح علمی دانشگاه کار و پیشه را پایین‌تر از دانشکده مهندسی می‌دانستند و ادغام این دو مرکز را به ضرر دانشکده مهندسی تلقی می‌کردند.
پس از چالش‌ها و مباحث زیاد، سرانجام موافقت می‌شوند که دانشگاه کار در دانشکده مهندسی ادغام شود که حاصل این ادغام، تولد سومین رشته در دانشکده مهندسی یعنی رشتە عمران بود. دستاورد دیگری که این ادغام برای دانشکده مهندسی داشت این بود که استادان، کارگاه‌ها و تجهیزات کارگاهی دانشگاه کار به تجهیزات دانشکده مهندسی افزوده شد و این دانشکده را در این زمینه غنی کرد.
مکان‌های اولیه دانشکده مهندسی
دانشکده مهندسی پس از تأسیس، در سال ۱۳۵۴ فعالیت خود را در مکانی واقع در ضلع شرقی پردیس دانشگاه فردوسی مشهد آغاز کرد. که پس از تاسیس دانشکده‌های کشاورزی و مهندسی، این ساختمان به‌طور مشترک در اختیار این دو دانشکده قرار گرفت. ساختمان دانشکده مهندسی پردیس دانشگاه از اوایل دهه ۱۳۶۰ به مکانی واقع در ضلع شمالی پردیس دانشگاه انتقال یافت. این مکان ساختمانی بود که قبل از انقلاب اسلامی در طرح دانشگاه جامع به‌منظور ایجاد دبیرستان ساخته شده بود. بنابراین دبیرستان دانشگاه فردوسی مشهد «محل فعلی دانشکده علوم اداری و اقتصادی» به دانشکده مهندسی تبدیل شد.
در سال ۱۳۶۳ دانشکده مهندسی در سه قسمت پراکنده بوده است. دانشکده شماره یک، واقع در ضلع شمالی پردیس دانشگاه «دانشکده علوم اداری و اقتصادی فعلی»، دانشکده شماره دو واقع در پنج کیلومتری جاده مشهد-چناران «محل دانشگاه کار و پیشە سابق» و کارگاه‌ها نیز واقع در پشت دانشکده کشاورزی سابق «دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست فعلی» قرار داشت.
مکان کنونی دانشکده
پس از استقرار دانشکده مهندسی در ضلع شمالی پردیس دانشگاه «ساختمان دبیرستان»، افرادی چون دکتر علی حائریان اردکانی، دکتر محمدحسن مدیرشانه‌چی و چند تن دیگر، جهت ایجاد ساختمانی متناسب با نیازهای دانشکده مهندسی تلاش کردند. آنان ضمن مطالعە ساختار ۱۰ دانشکده بزرگ جهان، نقشە دانشکده مهندسی را طراحی کردند. تلاش‌های دکتر شانه‌چی بر این اصل استوار بود که دانشکده به‌تدریج به سمت یک دانشگاه صنعتی کوچک پیش برود. بنابراین ایشان با رایزنی‌هایی که با سازمان برنامه و بودجه داشتند به دنبال ایجاد مکانی بودند که ظرفیت حدود ۶۰۰۰ دانشجو را داشته باشد.
ابتدا مکانی در ضلع غربی پردیس دانشگاه برای این منظور در نظر گرفته شد، اما به دلیل وجود قنات‌های کهنه در زمینِ طرح و لزوم هزینە بیشتر، مطالعات دیگری جهت مکان‌یابی صورت گرفت و محلی در خیابان سرافرازان فعلی برای این کار پیشنهاد شد. این پیشنهاد به دلیل دوری راه مورد تصویب قرار نگرفت و همان مکان ضلع غربی پردیس «محل کنونی دانشکده» مورد موافقت قرار گرفت. طرح، در تاریخ ۱۳۶۳.۱۰.۰۲ پیمان «قرارداد» بین دانشگاه فردوسی مشهد به‌عنوان کارفرما و شرکت ساختمانی "داس" به‌عنوان پیمانکار ساختمانی و شرکت مهندسی " گرینل" به‌عنوان پیمانکار تأسیسات و برق منعقد شد. مدت زمان در نظر گرفته شده برای انجام کار نیز ۳۶ ماه خورشیدی برآورد شده بود.
طبق قرارداد می‌بایست ظرف سه سال دانشکده جدید مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت اما به دلیل مشکلاتی که پیش آمد این طرح بیش از ۱۰سال به طول انجامید. کمبود بودجه، اصلی‌ترین مشکل در راه اجرای طرح بود. کشور در آن برهە زمانی درگیر جنگ تحمیلی بود و این امر اجرای طرح‌های این‌چنینی را بسیار کند می‌کرد. ابتداء دهە ۱۳۷۰ گروه مهندسی کامپیوتر که به تازگی به دانشکده مهندسی اضافه شده بود و تا پیش از آن در دانشکده علوم پایه مستقر بود، به ساختمان جدید و نیمه کاره دانشکده مهندسی وارد شد. این در حالی بود که ساختمان جدید هنوز عاری از بسیاری از امکانات بود و گروه مهندسی کامپیوتر باوجود امکانات حداقلی و بسیار ناچیز آن به دانشکده جدید قدم گذاشت و اولین تجربه در ساختمان جدید دانشکده مهندسی را آغاز کرد. بااین وجود سایر گروه‌های آموزشی دانشکده مهندسی همچنان در مکان‌های سابق خود مستقر بودند و ساختمان جدید هنوز رسماً افتتاح نشده بود.
سرانجام پس از تحمل مشکلات فراوان، سال ۱۳۷۵ باوجود اینکه تمام بخش‌های ساختمان جدید به مرحلۀ بهره‌برداری نرسیده بود. پس از احراز شرایط مناسب برای استقرار دانشکده، تصمیم بر این شد که دانشکده به محل جدید خود انتقال یابد. از این تاریخ، دانشکده مهندسی در محل کنونی خود استقرار یافت، اما همچنان بخش‌های مختلف آن در جاهای دیگر پراکنده بود. به عنوان مثال می‌توان به آمفی تئاتر دانشکده مهندسی اشاره کرد که همچنان در محل سابق خود، جایی که به دانشکده علوم اداری و اقتصادی واگذارشده بود، باقی ماند.
برای ساختمان کنونی دانشکده از ابتدا سه فاز مجزا تعریف شده بود. ساختمان جدید گرچه تمام انتظارات مدنظر را برآورده نکرد، اما به‌تدریج با گسترش مرحله‌ای بخش‌های مختلف آن، تمام مراکز مربوط به دانشکده مهندسی به محل جدید انتقال یافت و دانشکده مهندسی از پراکندگی خارج شد و در یک مکان متمرکز شد. مرحله‌ای شدن تکمیل دانشکده باعث شد در بخشی از برنامه‌ها و طرح‌های دانشکده تغییراتی در آن ایجاد شود. برخی از مکان‌ها نیز تغییر کاربری یافت. ازجمله کلاس‌های ۱۸۰ نفره‌ای را در نظر گرفته بودند که در زمان استقرار اولیه گروه‌ها، کارهای سفتکاری ساختمانی در مورد آن‌ها انجام شده بود؛ در ادامه تصمیم بر این گرفته شد که این کلاس‌ها تبدیل به آمفی تئاتر شود.
با تبدیل شدن این کلاس‌ها به آمفی تئاتر، دانشکده مهندسی صاحب چهار سالن آمفی تئاتر شد که با عناوین تالار ابوریحان بیرونی، تالار خیام، تالار خوارزمی و تالار بوزجانی دایر هستند. چنانچه هر سه فازِ طرح ساختمان دانشکده مهندسی مطابق برنامه پیش می‌رفت، در فازهای بعدی، آمفی تئاتر بسیار بزرگی برای دانشکده در نظر گرفته شده بود که اکنون زمین چمن ورزشی دانشکده شده است.
منبع:
تاریخچه دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد، محمدتقی ایمان پور، فصل اول، ص ۶-۱۶.
انتهای پیام