به گزارش ایسنا، در لابه‌لا و پس پشت صداهایی که در این سال‌ها بلندتر بودند، صداهایی نیز کم‌تر شنیده شدند و بعضا هرگز شنیده نشدند؛ برگزارکنندگان رویدادهای حوزه کتاب (برای مثال طرح‌های فصلی کتاب و نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران) در حالی در سال‌های اخیر رکورد فروش ارائه می‌کردند که اسماعیل شاداب‌نیا، پیرمرد صاحب کتابفروشی «ایرانیان»، بیش از دو سال پیش در کنج مغازه قدیمی‌اش که حالا خیلی وقت است تعطیل شده، گفته بود «کتاب مُرد! کتاب برای همیشه تعطیل شد!» یا آن روزها که قیمت کاغذ هنوز قیمت کتاب را به پرواز درنیاورده بود، امیر اباذری، صاحب کتابفروشی دیواری ۶۰ساله «قورخانه» می‌گفت «فروش کتاب آن‌قدر درآمد ندارد که بخواهد مغازه‌ای بگیرد.» یا وقتی سخنگویان نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب تهران از آمارهای میلیاردی‌شان می‌گفتند، علی‌اصغر طباطبایی، متصدی کتابفروشی لارستان می‌گفت که «دخل‌وخرج با هم هم‌خوانی ندارد» و گله‌هایی از شیوه برگزاری این رویداد داشت.
جان کلام این‌که کتاب در این سال‌ها همواره صفحه‌هایی داشته است که عده‌ای گویا ترجیح دادند پیش از رسیدن به آن‌ها، ورق بزنند؛ ورق بزنند و تنها خطوطی را بلندبلند بخوانند که می‌گوید «حال همه ما خوب است، اما تو باور نکن!»
حالا اما به صدا درآمدن ساعت پایان کار دولت دوازدهم فرصتی شد تا نگاهی کنیم به صفحه‌هایی از کتاب که هرچند منتشر شدند اما پیش از خوانده‌شدن، ورق خوردند!
تکرار یک بی‌نظمی در بازار کتاب ایران
پیش از هر چیز، ناگفته نماند که آن‌چه این روایت‌ها و بررسی‌های مکتوب و مصور بر اساس آن شکل گرفته، بنا بر «آرشیو آمار نشر» سایت خانه کتاب و ادبیات ایران است که البته برخی زمان‌ها و موضوعات در آن ناموجود است؛ شبیه به صفحات کنده‌شده یا خطوط خط‌خطی‌شده یک کتاب!
آن‌چه در ادامه با عنوان «نمودار ۱» می‌بینیم شاید به نظر شبیه به ضربان نامنظم یک قلب باشد اما در واقع نمایشی است از کتاب‌هایی که در فاصله شهریور ۹۶، تقریبا همزمان با آغاز دولت دوازدهم تا خردادماه ۱۴۰۰ منتشر شده‌اند.
بر اساس این نمودار، بازار کتاب ایران بیشترین میزان تولیدات خود را با رقم ۱۶هزار و ۳۵۰ در اسفندماه ۹۷ ثبت کرده است، این درحالی است که پرواز اسفندماه بلافاصله با رقم ۲۶۲۴ در فروردین‌ماه به سقوط می‌رسد و نگاهی به نقاط ماکسیمم نسبی این نمودار نیز نشان می‌دهد که این الگویی تکراری در روند تولیدات بازار کتاب ایران است؛ در واقع به‌طور مشابه در اسفندماه ۹۶ نیز نمودار با رقم ۱۴هزار و ۳۶۵ یک صعود و در فروردین‌ماه ۹۸ با رقم ۳۴۴۴ سقوط خود را تجربه کرده است. اما چرا؟ تجربه نشان داده است که با توجه به زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در اوایل بهار هر سال، ناشران از اوایل زمستان آماده‌سازی آثار خود را برای رسیدن به نمایشگاه آغاز می‌کنند و این موجب شدت تولیدات کتاب در ماه‌های پایانی سال است.
البته این صعود در سال ۹۸ در حالی در بهمن‌ماه اتفاق می‌افتد که چندی بعد از برگزار نشدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در فروردین ۹۹ خبر می‌رسد.
با این حال اما در ادامه سال کرونایی نیز این صعود باز در اسفندماه ۹۹ با رقم ۱۲هزار و ۷۹۲ تکرار می‌شود.
اما کرونا چه بر سر تولیدات کتاب آورد؟ با شیوع ویروس کرونا در کشور، از اسفندماه ۹۸ تا خردادماه ۹۹، به مدت حدود چهارماه روند تولید کتاب در کشور سقوطی نه چندان تند را در پیش می‌گیرد، اما این روند ادامه پیدا نمی‌کند و با شنیده شدن زمزمه‌هایی مبنی بر برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب روند تولید کتاب نیز با شیب ملایم صعودی می‌شود، در حالی که در شهریورماه ۹۹ خبر برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی به صورت قطعی اعلام می‌شود اما روند تولید کتاب صعودی نمی‌ماند و بار دیگر تا آذرماه که مصادف با زمان اعلام جزئیات برگزاری این رویداد است با شیب منفی حرکت می‌کند تا این‌که از آذرماه تا بهمن‌ماه، زمان برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب بار دیگر روندی صعودی در پی می‌گیرد.
چیزی که بیش از هر چیز در این‌جا جلب توجه می‌کند، نبود ثبات در روند تولید کتاب است، این نمودار نشان می‌دهد که هر بار شاهد افزایش قابل توجه تولید کتاب بوده‌ایم، بلافاصله باید منتظر سقوط آن باشیم؛ و هرچه صعود تندتر باشد، سقوط آن نیز تندتر خواهد بود.
نتیجه‌گیری دقیق‌تر دراین‌باره و کشف علت این رفتار در تولیدات نشر ایران نیازمند دریافت نظرات کارشناسان این حوزه، با در نظر گرفتن بیشتر عوامل تاثیرگذار در برهه‌های زمانی گوناگون است که ایسنا پس از انتشار این گزارش پیگیر آن خواهد بود.
چرا دیگر خبری از شمارگان چندهزارتایی نیست؟
یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها در سال‌های اخیر برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان صنعت نشر ایران، مسئله قیمت است؛ قیمت کاغذ، زینک و ... برای ناشران و قیمت کتاب برای خریداران.
اما شاید تا کنون هرچه درباره این رابطه شنیده بودیم، حرف‌هایی بوده که چندان مبنای آماری نداشته، با این حال ولی حتی آمارها هم نشان می‌دهد که قیمت‌ها بدجور یقه تولیدات کتاب را گرفته‌اند.
نمودار ۲ که به قیاس میانگین شمارگان با متوسط بهای هر صفحه می‌پردازد، گویای آن است که این دو همواره با رفتاری واگرایانه در تقابل با یکدیگرند؛ میانگین شمارگان در حالی در این بازه زمانی سقوطی‌ترین نقطه خود را با ۱۰۷۵ نسخه در خردادماه ۹۸ تجربه می‌کند که متوسط بهای هر صفحه به ۲۰۰۱ ریال می‌رسد. بر این اساس، مسئله کاهش شمارگان آثار را که مدت‌هاست دغدغه مولفان و مترجمان است می‌توان بیش از هر چیز وابسته به قیمت کتاب دانست.
دراین‌باره بیان نکته‌ای نیز ضروری است، آن هم این‌که به این علت این نمودار تنها تا خردادماه ۹۸ مصور شده که پس از آن آماری از متوسط بهای هر صفحه در دست نیست و این در حالی است که نمودار ۲ راوی روند ادامه‌دار سقوط شمارگان کتاب‌ها همزمان با صعود متوسط بهای هر صفحه است.
نمودار ۳ که میانگین قیمت را در کنار میانگین شمارگان، تعداد کتاب‌های منتشرشده و کتاب‌های چاپ اول قرار داده است نیز بار دیگر نشان می‌دهد که تولید کتاب در ایران در مدت اخیر ابدا به پای پرواز قیمت‌های آن نمی‌رسد!
اندک بودن مقادیر مربوط به تولید کتاب سبب شده تا تقریبا نزدیک به محور ایکس و حدودا در یک راستا قرار بگیرند، در حالی که میانگین تغییرات قیمت با سرعت در حال افزایش است، به طوری که از تیرماه ۹۸ از کم‌تر از ۳۰۰ هزار ریال، در خردادماه ۱۴۰۰ به نزدیک ۵۶۰ هزار ریال رسیده است.
نمودار ۴ نشان از آن دارد که در مدت زمان تیر ۹۸ تا خرداد ۱۴۰۰ شمارگان کتاب‌های منتشرشده آهسته و پیوسته با تغییراتی نه چندان چشم‌گیر ادامه داشته است و در غالب موارد رفتاری مشابه وضعیت آثار منتشرشده دارد، یعنی غالبا در بازه‌های زمانی‌ای که تعداد عنوان‌های آثار منتشرشده بیشتر شده، شمارگان نیز افزایش داشته است و این گویای آن است که عوامل موثر بر تولید تعداد کتاب‌ها بر میزان شمارگان نیز اثرگذار است.
علاوه‌بر این بخشی دیگر از این نمودار ۴ مربوط به رفتار کتاب‌های چاپ اول است، این کتاب‌ها تقریبا رفتاری شبیه به آثار منتشرشده دارند و نگاه به مقادیر ماه‌ها نشان می‌دهد که در غالب موارد بخش بیشتر آثار تولیدشده به چاپ اولی‌ها اختصاص دارد و این گویای آن است که کتاب‌ها بر خلاف گذشته نه تنها شمارگان کمی دارند بلکه کم‌تر به چاپ چندم می‌رسند.
از جدال تا صلح تالیف و ترجمه
عده‌ای معتقدند کتاب تالیفی دیگر در ایران مرده است یا ترجمه‌ها بازار را گرفته‌اند اما به نظر واقعیت چیز دیگری است.
نمودار ۵ با قیاس این دو نوع کتاب نشان می‌دهد در این چهار سال به طور غالب آثار منتشرشده بیش از آن‌که ترجمه باشند، تالیفی بوده‌اند، هرچند الگوی رفتاری تولید این دو از فروردین‌ماه ۹۸ بیشتر شبیه به هم شده است و این نشان می‌دهد تا حدی تابع عوامل یکسانی هستند اما هنوز میزان تولید آثار تالیفی بیش از آثار ترجمه است. در اوایل این دوره چهارساله بعضا شاهد سبقت گرفتن ترجمه از تالیف بوده‌ایم اما در حدود دو سال گذشته دیگر چنین چیزی تکرار نشده علی‌رغم این‌که بارها نسبت به کثرت کتاب‌های ترجمه در موضوعات گوناگون انتقاد شده است.
کتاب‌هایی که با کرونا بیشتر چاپ شدند
رفتار کتاب‌های کمک‌درسی منتشرشده در مدت زمان تیر ۹۸ تا خرداد ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که با آمدن کرونا این گروه از کتاب‌ها که خیلی وقت‌ها گفته می‌شود بخش عمده‌ای از فروش بازار کتاب را به خود اختصاص می‌دهند، دیگر مثل قبل تولید نمی‌شوند. هر چند در ماه‌های پاییز و زمستان سال قبل میزان تولید آن‌ها بیش از پیش بوده است اما باز هم نتوانسته به آن‌چه در پیش از شیوع ویروس کرونا تجربه کرده بازگردد.
این در حالی است که انتشار کتاب‌های ادبی چنین وضعی ندارند و در غالب بازه‌های زمان شیب تغییرات این‌گونه از کتاب‌ها در فرآیند تولید مثبت بوده است که این را شاید بتوان ناشی از فراغت بیشتر اهالی ادبیات در ایران در این دوران دانست.
کتاب‌های کودک و نوجوان نیز مدام با افت و خیز همراه بوده اما با آمدن کرونا نتوانسته‌اند به قوت قبل منتشر شوند.
روند حرکت ملایم کتاب‌های زبان نیز نشان می‌دهد علی‌رغم افزایش گرایش به مهاجرت یا یادگیری زبان‌های دیگر، میزان انتشار کتاب‌های زبان تغییرات چندانی نداشته و این را می‌توان به دلیل گرایش غالب افراد به منابع غیرمکتوب همانند نرم‌افزارها، سایت‌ها و کتاب‌هایی که دارای مجوز نیستند دانست.
اما ماجرا برای کتاب‌های روانشناسی و فلسفه متفاوت است، تولید این کتاب‌ها در اسفندماه سال گذشته به بیشترین میزان خود در این مدت رسید و وضعیت غالب آن‌ها هم در انتشار، پس از شیوع کرونا مثبت بوده است. در واقع می‌توان نتیجه گرفت میزان گرایش به تالیف و انتشار این نوع کتاب‌ها در دوران شیوع ویروس کرونا افزایش پیدا کرده است؛ شاید به دلیل فضایی که این ویروس در جامعه به وجود آورده است.
اما از زاویه‌ای دیگر، به سراغ محبوب‌ترین موضوعات نشر از منظر آثار تولیدشده رفتیم و در نمودار ۷ با در نظر گرفتن آمار اسفندماه ۹۹ به عنوان یکی از پرانتشارترین ماه‌های اخیر به بررسی موضوعی آثار می‌پردازیم.
همان‌گونه که پیداست، ادبیات، کمک‌درسی، علوم عملی، کودک و نوجوان، علوم اجتماعی و دین از جمله موضوعاتی هستند که بیش از کتاب‌های دیگر در این ماه منتشر شده‌اند.
زنان در اقلیت
نمودار ۸ و آخرین نمودار، راوی آن است که سهم زنان در انتشار کتاب نسبت به مردان کم‌تر است.
هر چند خانه کتاب ترجیح داده است که آمار مربوط به جنسیت پدیدآورندگان را تنها تا خردادماه ۹۸ منتشر کند اما به نظر می‌رسد که سهم زنان در تولید کتاب رو به افزایش بوده اما این یک رفتار نسبی است و هر چند سهم زنان به طور غالب در ماه‌های پایانی نمودار ذیل افزایش پیدا کرده اما این به معنای سبقت از مردان نیست چرا که سهم آنان نیز به همین نسبت افزایش داشته است.
روایت یک نگاه چهارساله به وضعیت کتاب در دولت دوازدهم حالا به پایان می‌رسد، با یادآوری این نکته که نه تنها آمار بخشی از ماه‌ها و برخی از موضوعات از زمانی به بعد منتشر نشده است که در خبرهای ارسالی برای رسانه‌ها در این مدت برای اطلاع‌رسانی و تحلیل این آمار که می‌تواند به وضعیت صنعت نشر کشور کمک کند، تلاش نشده است و مسئولان غالبا سعی داشتند صرفا ارقامی را که حاکی از رکوردها و موفقیت‌های‌شان در برگزاری رویدادهاست، به نمایش بگذارند.
انتظار می‌رود در زمینه ثبت، انتشار و تحلیل داده‌های صنعت نشر کشور توجه و تلاش بیشتری شود.
انتهای پیام