اسپی مزگت از دو کلمه «اسپی» در زبان تالشی به معنای سفید و «مزگت» در زبان اوستا به معنای «مسجد» تشکیل شده است. در ۸۰ کیلومتری شهر رشت در میان جنگل‌های گیسوم بنایی آجری و تاریخی به چشم می‌خورد که نه از گزند رطوبت و فرسایش و چرای دام‌ها در امان بوده نه از آتش جهل و ناآگاهی برخی از مسافران.

هر چند برخی از روایات، قدمت این بنا را که نخست آتشکده بوده، به ساسانی‌ها نسبت می‌دهند، اما شواهد به دست آمده مانند کتیبه کوفی و سفال‌های به دست آمده قدمت این بنا را تا دوره سلجوقی جلو می‌آورند، بنایی که احتمالا با شیر بز و خشت درست شده و با آهک اندود و نماسازی شده است. از سوی دیگر اطلاعات به دست آمده از نوع معماری و سفال‌های کشف شده در آن، بخش دیگری از تاریخ این بنا را به ۸۰۰ سال قبل و دوره ایلخانی هم نسبت می‌دهند. بنایی که به واسطه همین معیارها در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

موقعیت جغرافیایی این بنای تاریخی، یعنی قرارگیری آن در دل جنگل‌های گیلان، خود عاملی برای تخریب طبیعی و انسانی این اثر تاریخی است، رطوبت بالا و بارندگی‌ها، چرای دام‌ها، یادگارنویسی گردشگران و روشن کردن آتش پای دیواره‌های این بنا باعث شده که آن در شرایط نامطلوبی قرار بگیرد و برخی از بخش‌های آن در معرض تخریب و آسیب باشد.
این بنا در سال ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسیده است.

عکس: مهسا اتحادی