با جستجویی ساده درباره نام اصفهان به واژه‌هایی چون «گابا» و «اسپاتنا» برمی‌خوریم. کلماتی که ریشه در نام دو حیوان مقدس و نجیب دارد: گاو و اسب.

به گزارش خبرنگار ایسنا-منطقه اصفهان، شاخص‌ترین نام‌هایی که برای اصفهان در کتاب‌های یونانی و فارسی باستان ذکرشده آپادانا، اسپاتنا، اسپادان، اسپینر، آصفاهان، پارتاک، گابیا، گابا، جی، صفاهان و یهودیه است. دلیل عمده این تغییر نام‌ها را نیز در عبور اصفهانِ کهن از تونل زمان می‌توان جست.

افسانه‌های اصفهان

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور اصفهان در گفت و گو با خبرنگار ایسنا-منطقه اصفهان، با اشاره به نکته مهمی که باید درباره وجه‌تسمیه در نظر داشت می‌گوید: به این دلیل که قدما در ریشه‌شناسی و واج‌شناسی، تخصص کافی نداشته‌اند گاهی از روی شکل کلمات وجه یا وجوه تسمیه‌ای برای یک کلمه می‌تراشیدند که خیلی ریشه علمی ندارد. مثلاً گفته می‌شود که کلمه اصفهان مأخوذ از نام یکی از نوادگان حضرت نوح است که پایه‌گذار این شهر بوده؛ اصبهان بن فلوج بن سامان بن نوح.

یا در روضات الجنات آمده: روزی سلیمان نبی با وزیر خود آصف بن برخیا در جست و جوی محلی برای اقامت از این خطه می‌گذشت و با دیدن آبادانی و سرسبزی این شهر گفت: آصف هان، یعنی آصف ببین و واژه اصفهان این‌گونه به وجود آمد. این روایات البته پایه علمی ندارد.

اسب سپاهان

محمدابراهیم ایرج پور ادامه می‌دهد: شاردن، در سفرنامه خود «اسپ هان» را ریشه اصفهان می‌داند و محمد مهریار نیز در کتاب ذی‌قیمت «فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی های کهن اصفهان» بر همین باور است. این محقق می‌گوید: اسپ هان به معنی محل استقرار اسب‌هاست و اصفهان زمانی محل پرورش اسبان نیکو بوده، ضمن اینکه استفاده از واژه سپاهان یا اسپهان نیز به این دلیل است که نصف جهان در دوره‌ای محل گردآمدن لشکرهای جنوب ایران بوده است. به‌طور کلی، اسپ یا اسب ریشه بسیار کهنی در ایران باستان دارد کما اینکه بسیاری از نام‌های کهن ایرانیان نیز مختوم به اسب می‌شود؛ جاماسپ، لهراسب، گشتاسب و...

گاو زندگی‌بخش

این استاد دانشگاه سپس با اشاره به نام دو منطقه مشهور اصفهان تصریح می‌کند: گی، گابای، گابان یا جی و یهودیه دو منطقه اصفهان است که اغلب در کتاب‌های تاریخی از آن‌ها نام‌برده شده است. تبدیل واج «گ» به «ج» و «ز» نیز در گذر زمان امری طبیعی است. پس «جی» در واقع همان «گی» و «زی» به معنی محل زیستن و زندگی بوده است. انتخاب نام «زنده رود»، برای رودِ امروز محتضرِ اصفهان نیز تأییدی بر این مدعاست.

وی درباره وجه دیگر استفاده از کلمه «گابیان» برای جی و اصفهان توضیح می‌دهد: گفته می‌شود که گی، گابه و گابیان ریشه در نام حیوان اسطوره‌ای هند و ایرانیان یعنی گاو دارد. تقدس این موجود نیز امروزه همچنان در هندوستان پابرجاست. «گیو» و «گودرز» که از نام‌های قدیم ایرانیان است، از گاو مشتق شده و گفته می‌شود که گیو و گودرزِ مشهور شاهنامه نیز مثل کاوه، اهل اصفهان بوده‌اند. بعید نیست که کاوه با گاوه از یک ریشه باشند چرا که «ک» و «گ» از جمله واج‌هایی است که گاهی جای هم به کار می روند.

ایرج پور تصریح می‌کند: در مورد اهمیت گاو باید نگاهی به نقش آن در زندگی پدرانمان داشته باشیم. از این موجود به عنوان اولین حیوانی که اهلی‌شده صحبت می‌شود و طبق باورهای اساطیری، اصولاً جهان بر شاخ گاو می‌چرخد. گاو، روزی منبع تغذیه و به‌نوعی منبع حیات ما بوده و از معدود حیواناتی است که شاخ تا سم آن قابل استفاده است. جالب اینکه نام بزرگ‌ترین سوره قرآن «بقره» به معنی گاو است و بنی‌اسرائیل نیز توجه ویژه‌ای به گاو البته از نوع زرد آن دارند. حتی سامری نیز برای فریب قوم موسی یک گوساله طلایی می‌سازد و نماد مذهب مهر یا میترا، مردی است که یک چاقو بر گردن گاو گذاشته است! اگر چه امروزه ما توجهی به اسطوره‌ها نداریم اما آن‌ها در باورهای تاریخی ما، بی آنکه بدانیم ریشه دوانده‌اند.