بر اساس قانون توزیع عادلانه آب، بستر انهار طبیعی و رودخانه ها اعم از دائمی یا فصلی و نیز مسیل ها در اختیار نظام جمهوری اسلامی و تعیین پهنای بستر و حریم آن ها از وظایف وزارت نیرو است و بر اساس آیین نامه تعیین حد بستر رودخانه ها، انهار و مسیل ها این کار بر عهده شرکت های آب منطقه ای قرار گرفته است.
به گزارش ایسنا-منطقه گلستان، از سویی دیگر بر اساس همین قانون، ایجاد هر نوع اعیانی و حفاری و دخل و تصرف در بستر رودخانه ها و انهار طبیعی و مسیل ها ممنوع است مگر اینکه با اجازه وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای باشد. همچنین اعیانی های قدیمی که قبل از تصویب قانون توزیع عادلانه آب (قبل از ۲۲ اسفند ۱۳۶۱) در بستر و حریم رودخانه ها و انهار طبیعی و مسیل ها ایجاد شده باشد، وزارت نیرو می بایست مزاحمت و یا عدم مزاحمت آن برای امور مربوط به آب و برق را بررسی و جهت پیگیری های لازم مقرر در قانون اقدام کند.
در آیین نامه مورد اشاره به جهت اجرای بندهای مرتبط در قانون، راهکارهای اجرایی مفصلی در ۱۵ ماده در سال ۱۳۷۹ پیش بینی و به تصویب رسیده است که بر این اساس شرکت های آب منطقه ای مکلف هستند با توجه به امکانات، حد بستر و حریم مجاری آبی یاد شده را در حوزه فعالیت خود با برنامه ای مشخص تعیین کنند و به طرق پیش بینی شده به اطلاع عموم برسانند.
منظور از بستر آن قسمت از رودخانه ها، نهر یا مسیل است که آب با دوره برگشت خاصی در آن جریان دارد که در مالکیت حکومت قرار گرفته است وحتی در صورت تغییرات جریان، مالکیت آن بلا تغییر است .
ولی حریم آن قسمت از اراضی مجاری آبی یاد شده است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و مالکیت آن در اختیار وزارت نیرو نیست. ولی وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای به عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت کمی و کیفی از مجاری آبی به آن نیاز دارد. لذا هر گونه دخل و تصرف آن بدون مجوز وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای ممنوع است. این محدوده که به عنوان حریم کمی نامگذاری شده است عرضی بین ۱ تا ۲۰ متر را شامل می شود که با فرمول های مربوطه برای هر بازه محاسبه می شود.
در استان گلستان در مجموع ۲۸۵۰ کیلومتر رودخانه وجود دارد.
تعیین پهنای بستر و حریم رودخانه ها از موارد اساسی در هر حوضه آبریز است که پیش درآمد آن، اطلاع از وضعیت رودخانه و اراضی اطراف آن، شیب طولی رودخانه، شیب عرضی مقاطع مختلف رودخانه، کاربری و مساحت قطعات اراضی اطراف آن است.
در ابتدای امر، برای تعیین حد بستر و حریم نیاز به نقشه برداری از پهنای بستر مشاهده ای رودخانه ها است و از آنجا که باند حریم حداکثر ۲۰ متر است، باند حریم به میزان حدود ۲۵ متر از هرطرف به همراه عرض بستر مشاهده ای نقشه برداری می شود.
تا انتهای سال ۱۳۹۶، میزان ۱۳۶۰ کیلومتر از طول رودخانه ها همراه با باند حریم متناسب با بکارگیری شرکت های مهندسین مشاور ذیصلاح و با استفاده از آخرین فناوری های نقشه برداری مورد برداشت نقشه قرار گرفته و کاداستر آن تهیه شده است.
نقشه برداری حدود ۱۴۹۰ کیلومتر از رودخانه ها باقی مانده است که نقشه برداری با پهنای حداقل ۲۵ متر از هر طرف رودخانه ها و مجاری آبی و با احتساب عرض رودخانه و در مجموع به میزان پهنای کلی حدود ۱۰۰ متر در طول ۱۴۹۰ کیلومتر از باقیمانده رودخانه های استان گلستان، با توجه به هزینه متوسط نقشه برداری هر هکتار به میزان حدود ۲۱۰ هزار تومان، برای نقشه برداری آن با توجه به برآورد انجام شده نیاز به حدود ۳ میلیارد تومان اعتبار است.
پس از نقشه برداری، مرحله مطالعه تعیین حد بستر و حریم قراردارد که در این مطالعات بخش های مختلفی مانند فیزیوگرافی، هواشناسی، هیدرولوژی، زمین شناسی، ژئومورفولوژی، ژئوتکنیک، کاربری اراضی حاشیه رودخانه ها، پوشش گیاهی، منابع قرضه و مصالح ساختمانی قابل دسترس، مطالعات حقوقی، اقتصادی، اجتماعی، کیفیت و بهره برداری از آب و رسوب رودخانه، ریخت شناسی رودخانه، هیدرولیک جریان، سیلاب و آثار آن، فرسایش و رسوب، تعیین شیب و عرض پایدار رودخانه و آثار زیست محیطی مورد مطالعه قرار می گیرد و حد بستر رودخانه مشخص می شود. این بسترفضای مورد نیاز برای عبور آب است و چنانچه در آن مانعی ایجاد شود ضمن آسیب رساندن به آن مانع موجب ایجاد تخریب هایی در بالا دست و پایین دست آن نیز خواهد شد.
مطالعات تعیین حد بستر، معمولا طبق مقررات برای عبور سیلاب با دبی بازگشت ۲۵ ساله انجام می شود.
تعیین حریم نیز با توجه به دستور العمل های مربوطه از جمله دستورالعمل DLSRS و با لحاظ مواردی مانند میزان دبی رودخانه، نوع کاربری اراضی حاشیه رودخانه، پایداری بستر وکناره رودخانه، نوع رژیم جریان و میزان حساسیت و تنش اجتماعی محاسبه و در هر بازه تعیین می شود. این حریم ارتباطی به عبور آب ندارد بلکه فضایی است که برای کمال انتفاع و حفاظت از رودخانه ها، لازم است همواره بدون تصرف موثر و قابل استفاده برای شرکت آب منطقه ای برای دسترسی به رودخانه باقی بماند و ارتباطی به عبور سیلاب ندارد و میزان آن از یک تا ۲۰ متر تعیین می گردد.
مطالعات حد بستر و حریم نیز تا انتهای سال ۱۳۹۶، در ۱۳۶۰ کیلومتر انجام شده است. مطالعه ۱۴۹۰ کیلومتر دیگر باقی مانده است و بر اساس آن اعتباری بالغ بر ۳ میلیارد تومان دیگر مورد نیاز است.
پس از انجام مراحل نقشه برداری و مطالعات تعیین حد بستر وحریم، مراتب بر اساس آیین نامه مربوطه، از طریق رسانه های عمومی به اطلاع عموم می رسد و معترضین به حد بستر و حریم اعلام شده در مدت قانونی فرصت دارند به شرکت آب منطقه ای مراجعه کنند واسناد و مدارک خود را دال بر اعتراض ارائه کنند. کمیسیون مرتبط با موضوع، اعتراضات را بررسی کرده و اعلام نظر این کمیسیون که قطعی و به منزله نظر وزارت نیرو است.
اهمیت مطالعات تعیین حد بستر و حریم در آن جا بروز و ظهور پیدا می کند که بدانیم حدود ۶۵۰ کیلومتر از رودخانه های استان از شهرها و روستاها عبور می کند و جمعیت بسیاری در صورت عدم تعیین و رعایت حد بستر و حریم رودخانه ها در معرض خطر ات جانی و مالی قرار می گیرند.
از سوی دیگر حدود ۸۰۰ کیلومتر از رودخانه ها در مجاورت تاسیسات زیربنایی و بنگاه های اقتصادی اعم از بخش شرب، صنعت، خدمات، دام و طیور قرار دارد که در صورت عدم تعیین و رعایت حد بستر و حریم، خسارت های مالی فراوانی را درپی دارد.
از طرف دیگر با توجه به وقوع سیلاب های متعدد در استان گلستان که با وجود تغییرات اقلیمی احتمال وقوع آن بیشتر شده است و تلفات جانی و صدمات مالی زیادی را تاکنون در استان به جا گذاشته است و بسیاری از علل آن به عوامل تشدید کننده سیل از جمله عدم رعایت بستر حریم رودخانه ها بر می گردد، لذا به مقوله مطالعات تعیین حد بستر و حریم رودخانه ها، انهار طبیعی و مسیل ها اهمیت دو چندان بخشیده است.
به نظر می آید که لازم است میزان اعتبار و نیز تخصیص اعتبار به تناسب ارقام پیش گفته شده (۳ میلیارد تومان برای نقشه برداری و ۳ میلیارد تومان برای مطالعات تعیین حد بستر و حریم) ظرف برنامه ششم توسعه صورت گیرد که این اعتبار در قیاس با ایمنی جان و مال ساکنان اطراف رودخانه ها، رقم بالایی به نظر نمی آید.
سید محسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب
به گزارش ایسنا-منطقه گلستان، از سویی دیگر بر اساس همین قانون، ایجاد هر نوع اعیانی و حفاری و دخل و تصرف در بستر رودخانه ها و انهار طبیعی و مسیل ها ممنوع است مگر اینکه با اجازه وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای باشد. همچنین اعیانی های قدیمی که قبل از تصویب قانون توزیع عادلانه آب (قبل از ۲۲ اسفند ۱۳۶۱) در بستر و حریم رودخانه ها و انهار طبیعی و مسیل ها ایجاد شده باشد، وزارت نیرو می بایست مزاحمت و یا عدم مزاحمت آن برای امور مربوط به آب و برق را بررسی و جهت پیگیری های لازم مقرر در قانون اقدام کند.
در آیین نامه مورد اشاره به جهت اجرای بندهای مرتبط در قانون، راهکارهای اجرایی مفصلی در ۱۵ ماده در سال ۱۳۷۹ پیش بینی و به تصویب رسیده است که بر این اساس شرکت های آب منطقه ای مکلف هستند با توجه به امکانات، حد بستر و حریم مجاری آبی یاد شده را در حوزه فعالیت خود با برنامه ای مشخص تعیین کنند و به طرق پیش بینی شده به اطلاع عموم برسانند.
منظور از بستر آن قسمت از رودخانه ها، نهر یا مسیل است که آب با دوره برگشت خاصی در آن جریان دارد که در مالکیت حکومت قرار گرفته است وحتی در صورت تغییرات جریان، مالکیت آن بلا تغییر است .
ولی حریم آن قسمت از اراضی مجاری آبی یاد شده است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و مالکیت آن در اختیار وزارت نیرو نیست. ولی وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای به عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت کمی و کیفی از مجاری آبی به آن نیاز دارد. لذا هر گونه دخل و تصرف آن بدون مجوز وزارت نیرو و شرکت آب منطقه ای ممنوع است. این محدوده که به عنوان حریم کمی نامگذاری شده است عرضی بین ۱ تا ۲۰ متر را شامل می شود که با فرمول های مربوطه برای هر بازه محاسبه می شود.
در استان گلستان در مجموع ۲۸۵۰ کیلومتر رودخانه وجود دارد.
تعیین پهنای بستر و حریم رودخانه ها از موارد اساسی در هر حوضه آبریز است که پیش درآمد آن، اطلاع از وضعیت رودخانه و اراضی اطراف آن، شیب طولی رودخانه، شیب عرضی مقاطع مختلف رودخانه، کاربری و مساحت قطعات اراضی اطراف آن است.
در ابتدای امر، برای تعیین حد بستر و حریم نیاز به نقشه برداری از پهنای بستر مشاهده ای رودخانه ها است و از آنجا که باند حریم حداکثر ۲۰ متر است، باند حریم به میزان حدود ۲۵ متر از هرطرف به همراه عرض بستر مشاهده ای نقشه برداری می شود.
تا انتهای سال ۱۳۹۶، میزان ۱۳۶۰ کیلومتر از طول رودخانه ها همراه با باند حریم متناسب با بکارگیری شرکت های مهندسین مشاور ذیصلاح و با استفاده از آخرین فناوری های نقشه برداری مورد برداشت نقشه قرار گرفته و کاداستر آن تهیه شده است.
نقشه برداری حدود ۱۴۹۰ کیلومتر از رودخانه ها باقی مانده است که نقشه برداری با پهنای حداقل ۲۵ متر از هر طرف رودخانه ها و مجاری آبی و با احتساب عرض رودخانه و در مجموع به میزان پهنای کلی حدود ۱۰۰ متر در طول ۱۴۹۰ کیلومتر از باقیمانده رودخانه های استان گلستان، با توجه به هزینه متوسط نقشه برداری هر هکتار به میزان حدود ۲۱۰ هزار تومان، برای نقشه برداری آن با توجه به برآورد انجام شده نیاز به حدود ۳ میلیارد تومان اعتبار است.
پس از نقشه برداری، مرحله مطالعه تعیین حد بستر و حریم قراردارد که در این مطالعات بخش های مختلفی مانند فیزیوگرافی، هواشناسی، هیدرولوژی، زمین شناسی، ژئومورفولوژی، ژئوتکنیک، کاربری اراضی حاشیه رودخانه ها، پوشش گیاهی، منابع قرضه و مصالح ساختمانی قابل دسترس، مطالعات حقوقی، اقتصادی، اجتماعی، کیفیت و بهره برداری از آب و رسوب رودخانه، ریخت شناسی رودخانه، هیدرولیک جریان، سیلاب و آثار آن، فرسایش و رسوب، تعیین شیب و عرض پایدار رودخانه و آثار زیست محیطی مورد مطالعه قرار می گیرد و حد بستر رودخانه مشخص می شود. این بسترفضای مورد نیاز برای عبور آب است و چنانچه در آن مانعی ایجاد شود ضمن آسیب رساندن به آن مانع موجب ایجاد تخریب هایی در بالا دست و پایین دست آن نیز خواهد شد.
مطالعات تعیین حد بستر، معمولا طبق مقررات برای عبور سیلاب با دبی بازگشت ۲۵ ساله انجام می شود.
تعیین حریم نیز با توجه به دستور العمل های مربوطه از جمله دستورالعمل DLSRS و با لحاظ مواردی مانند میزان دبی رودخانه، نوع کاربری اراضی حاشیه رودخانه، پایداری بستر وکناره رودخانه، نوع رژیم جریان و میزان حساسیت و تنش اجتماعی محاسبه و در هر بازه تعیین می شود. این حریم ارتباطی به عبور آب ندارد بلکه فضایی است که برای کمال انتفاع و حفاظت از رودخانه ها، لازم است همواره بدون تصرف موثر و قابل استفاده برای شرکت آب منطقه ای برای دسترسی به رودخانه باقی بماند و ارتباطی به عبور سیلاب ندارد و میزان آن از یک تا ۲۰ متر تعیین می گردد.
مطالعات حد بستر و حریم نیز تا انتهای سال ۱۳۹۶، در ۱۳۶۰ کیلومتر انجام شده است. مطالعه ۱۴۹۰ کیلومتر دیگر باقی مانده است و بر اساس آن اعتباری بالغ بر ۳ میلیارد تومان دیگر مورد نیاز است.
پس از انجام مراحل نقشه برداری و مطالعات تعیین حد بستر وحریم، مراتب بر اساس آیین نامه مربوطه، از طریق رسانه های عمومی به اطلاع عموم می رسد و معترضین به حد بستر و حریم اعلام شده در مدت قانونی فرصت دارند به شرکت آب منطقه ای مراجعه کنند واسناد و مدارک خود را دال بر اعتراض ارائه کنند. کمیسیون مرتبط با موضوع، اعتراضات را بررسی کرده و اعلام نظر این کمیسیون که قطعی و به منزله نظر وزارت نیرو است.
اهمیت مطالعات تعیین حد بستر و حریم در آن جا بروز و ظهور پیدا می کند که بدانیم حدود ۶۵۰ کیلومتر از رودخانه های استان از شهرها و روستاها عبور می کند و جمعیت بسیاری در صورت عدم تعیین و رعایت حد بستر و حریم رودخانه ها در معرض خطر ات جانی و مالی قرار می گیرند.
از سوی دیگر حدود ۸۰۰ کیلومتر از رودخانه ها در مجاورت تاسیسات زیربنایی و بنگاه های اقتصادی اعم از بخش شرب، صنعت، خدمات، دام و طیور قرار دارد که در صورت عدم تعیین و رعایت حد بستر و حریم، خسارت های مالی فراوانی را درپی دارد.
از طرف دیگر با توجه به وقوع سیلاب های متعدد در استان گلستان که با وجود تغییرات اقلیمی احتمال وقوع آن بیشتر شده است و تلفات جانی و صدمات مالی زیادی را تاکنون در استان به جا گذاشته است و بسیاری از علل آن به عوامل تشدید کننده سیل از جمله عدم رعایت بستر حریم رودخانه ها بر می گردد، لذا به مقوله مطالعات تعیین حد بستر و حریم رودخانه ها، انهار طبیعی و مسیل ها اهمیت دو چندان بخشیده است.
به نظر می آید که لازم است میزان اعتبار و نیز تخصیص اعتبار به تناسب ارقام پیش گفته شده (۳ میلیارد تومان برای نقشه برداری و ۳ میلیارد تومان برای مطالعات تعیین حد بستر و حریم) ظرف برنامه ششم توسعه صورت گیرد که این اعتبار در قیاس با ایمنی جان و مال ساکنان اطراف رودخانه ها، رقم بالایی به نظر نمی آید.
سید محسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب
نظرات