مردم متدین تبریز در قیام ۲۹ بهمن تبریز بر کاخ سلطنت طاغوت لرزه افکنده و برای اولین بار شعار "مرگ بر شاه" را سر دادند تا نهایت انزجار خود از استبداد حاکم بر کشور، دین‌زدایی رژیم پهلوی و دخالت بیگانگان و مستکبران در امور کشور را اعلام کنند.

بر این اساس، ۲۹ بهمن سال ۵۶ بود که مردم تبریز با دعوت علما و برای گرامیداشت یاد و خاطره شهدای ۱۹ دی قم، گردهم آمده و به سمت مسجد قزللی به راه‌ افتادند، اما، سرگرد حق‌شناس، رییس کلانتری شش تبریز، با نیروهایش مقابل مردم ایستاد و با دهن کجی به مسجد و مردم، غیرت دینی تجلاها را به خروش آورد و کار را به جایی کشاند که بر قلب تجلای جوان تیری نشانه رفته و او را غرق خون کرد.

اینجا بود که محمدتجلا بر زمین افتاد و مردم به خروش آمده و قیام کردند؛ در جریان این قیام، ۱۴ نفر شهید شدند و قیام مردم تبریز منجر به برگزاری نهضت اربعین‌ها در سایر شهرها شده و این سلسله اعتراضات، یک سال بعد پیروزی انقلاب اسلامی را رقم زد.

تعبیر عاشورایی محمدتجلا از ۲۹ بهمن تبریز

خواهر شهید محمدتجلا در رابطه با شهادت برادرش به ایسنا، گفت: محمد در سال ۵۶ دانشجوی سال آخر رشته مکانیک بود و به همراه دوستانش گروهی شش نفره بودند که حتی در خانه ما نیز جمع شده و اعلامیه و عکس چاپ می‌کردند.

مرضیه زنوزی با بیان اینکه فامیلی اصلی محمد، "زنوزی عراقیان" بود اما به خاطر تحت تعقیب بودن توسط ساواک فامیلی خود را به تجلا تغییر داد، افزود: برادرم از مدت‌ها قبل فعالیت انقلابی داشت و تحت تعقیب ساواک بود، هر چند هر بار به نحوی از چنگال ساواک فرار می‌کرد، اما یکبار از صبح تا عصر توسط ساواک دستگیر شد.

وی ادامه داد: ۲۸ بهمن سال ۶۵ نیز محمد خطاب به ما گفت: «فردا عاشورایی در تبریز رخ خواهد داد و این عاشورای مردم ایران خواهد بود». آن شب هم رخت‌خوابش را کنار زد و گفت: «می‌خواهم خوابیدن در قبر را امتحان کنم».

وی افزود: آن روز، محمد تا نیمه شب با من سخن گفت، سپس ضبط خود را آورد و قرائت عبدالباسط را باز کرد و گفت بعد از مرگم نوار عبدالباسط را بر سر مزارم باز کن. آن شب محمد تا دیروقت بیدار بود، وصیت نامه‌اش را هم نوشت. پیش از اذان صبح نیز تمامی اعلامیه‌ها را در شهر چسباند و به خانه برگشت.

روایت ۲۹ بهمن تبریز در اسناد تاریخی

سید مسعود نقیب نویسنده، پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور که تحقیقات بسیاری در رابطه با تاریخ تبریز و قیام ۲۹ بهمن داشته و اسنادی را در اختیار دارد، در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه تبریز و آذربایجان در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و شجاعت، حضور در صحنه، اقدام به موقع و بصیر مردم تبریز همواره در طول تاریخ زبانزد بوده است، افزود: از مقابله با تجاوزات اجنبی‌ها گرفته تا تاریخ ۱۰۰ سال اخیر، تبریز نقش مهمی در جریانات مختلف داشته و همواره پیشتاز بوده است.

وی، قیام 29 مردم تبریز را یکی از حرکت‌های برجسته مردم تبریز طی 100 سال اخیر دانست و گفت: حدود 100 سال بعد از مشروطه، در ۲۹ بهمن ۵۶، مردم تبریز علیه رژیم ستمشاهی قیام کرده و در این رابطه نیز خط شکن شدند و این حرکت به سایر شهرها نیز رسید و یک سال بعد، طومار طاغوت در هم پیچیده شد.

وی با بیان اینکه تبریز اگر تشخیص دهد، دیگر به عقب بازنمی‌گردد و پای اعتقاد و آرمان خود تا پای جان می‌ایستد، گفت: تبریزی‌ها می‌دانستند که شاه یکی از تربیت یافتگان آمریکا بوده و در تمامی عرصه‌ها، آمریکا و مشاوران آمریکایی به شاه خط می‌دهند. مردم، استبداد و دیکتاتوری شاه را درک می‌کردند و می‌دیدند که تمام پست‌های کلیدی کشور، در دست بهایی‌ها است.

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور خاطرنشان کرد: مردم می‌دیدند که ایرانی‌ها در آن زمان هیچ قدرتی برای تصمیم گیری نداشتند و انگلیس و به ویژه آمریکایی‌ها در عرصه تصمیم‌گیری حضور داشته و حتی در مقابل ایرانی‌ها نیز مصونیت داشتند که موضوع مصونیت اتباع بیگانه در ایران بسیار روح مردم ایران را جریحه‌دار می‌کرد.

وی ادامه داد: مردم ایران در کنار این موارد، بی‌توجهی رژیم شاهنشاهی به ارزش‌های اسلامی، مبانی دینی، اصول و عقاید و قرآن را نیز می‌دیدند، هرچند در ظاهر قضیه گاه حرکاتی نمایشی همانند به مسجد رفتن و... انجام می‌دادند، اما مردم می‌دانستند که همه این‌ها بهانه‌ای برای دین زدایی و اسلام زدایی است.

نقیب خاطرنشان کرد: مردم ایران و مردم تبریز این‌ موارد را می‌دانستند و درک می‌کردند، از این رو حرکت‌های ضدشاهنشاهی قبل از بهمن ۵۶ و بعد از آن اتفاق افتاد و انتشار مقاله کذایی احمد رشیدی مطلق در ۱۷ دی، منجر به بروز حرکاتی در ۱۹ دی در قم شد که درنتیجه آن تعدادی شهید و تعداد کثیری هم مجروح شدند.

وی اضافه کرد: عمال شاه خیال می‌کردند که این حرکت را سرکوب کرده‌اند، اما به فکرشان هم نمی‌رسید که در جایی خیزشی عظیم رخ داده و بر پیکره حکومت لرزه اندازد، ولی احساس می‌کردند که در اربعین شهدای قم، حرکت‌هایی ایجاد شود، اما نمی‌دانستند کجا.

وی با اشاره به نامه رییس سازمان اطلاعات و امنیت آذربایجان به شهربانی تبریز سه الی چهار روز مانده به قیام، افزود: در این نامه‌ها نوشته شده بود «به قرار اطلاع، بازاریان تبریز قصد دارند روز ۲۹ بهمن را تعطیل نمایند، علی‌ هذا خواهشمند است دستور فرمایید با توجه به مفاد نامه، تدابیر مقتضی اتخاذ و ضمن انجام اقدامات، مراتب لازم را از وقایع احتمالی پیش بینی و به موقع این سازمان را آگاه نمایند».

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور اضافه کرد: بر اساس این حساسیت‌ها، ساواک از چند روز قبل از قیام در حالت آماده باش قرار داشت تا اینکه دقیقا یک روز مانده به قیام، اعلامیه‌ای با امضای علما منتشر می‌شود که در بخشی از آن نوشته شده بود: "به مناسبت چهلمین روز حادثه خونین شهادت فضلا و طلاب حوزه علمیه قم..."

وی با بیان اینکه با انتشار این اعلامیه، برای روز شنبه دهم ربیع الاول مطابق با ۲۹ بهمن ۶۵، اعلام عمومی شد که برای گرامیداشت چهلم شهدای قم، ساعت ۱۰ الی ۱۲ در مسجد حاج میرزا یوسف واقع در اول خیابان فردوسی جمع شوند، افزود: این اعلامیه به امضای جامعه روحانیت تبریز در راس آن آیت الله قاضی طباطبایی و همچنین حضرات آیات شربیانی، واعظی، انگجی، اشراقی، هاشمی، دینه وری و عبدالحسین غروی رسید.

وی با اشاره به اینکه صرفا یک بخش از قیام مردم تبریز برنامه‌ریزی شده و با دعوت علما بود و بخش بعدی نیز حرکتی کاملا خودجوشانه بود، اضافه کرد: مردم تبریز با دعوت علما برای گرامیداشت چهلم شهدای قم جمع شدند و تا این جای کار، طبق برنامه‌ریزی بود، اما زمانی که خون محمدتجلا به ناحق می‌ریزد، مردم به خروش آمده و شهر را تسخیر می‌کنند.

حرکت مردم تبریز در ۲۹ بهمن به سمت مسجد قزللی و شهادت تجلا

نقیب با بیان اینکه در روز ۲۹ بهمن، جمعیت انبوهی در تبریز به سمت مسجد قزللی که در حوزه استحفاظی کلانتری شش تبریز بود، حرکت می‌کنند، اما قبل از این حرکت درب‌های مسجد بسته شده بود و شهربانی هم آماده بود، گفت: در این حال سرگرد حق‌شناس، رییس کلانتری وقتی می‌بیند که جمعیت قصد ورود به مسجد را دارند و مسجد در شرف باز شدن است، به میان آمده و با کلماتی نامناسب به مسجد جسارت می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: اینگونه بود که غیرت دینی محمد تجلا و مردم به جوش آمد و  بود و به او اعتراض کرده و سپس بینشان درگیری فیزیکی رخ می‌دهد و سرگرد حق‌شناس برای نشان دادن خباثت درونی خود، به سوی محمد تجلا تیراندازی می‌کند؛ با شهادت این جوان دلیر، مردم به خروش آمده و او را بر روی دستان خود گرفته و شعار دادند. این جا بود که مردم تبریز به جوش و خروش آمده و با درهم شکستن مراکز فساد و...، شهر را تسخیر می‌کنند.

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور با بیان اینکه تبریز از صبح تا ظهر ۲۹ بهمن ۶۵ دگرگون می‌شود، افزود: در آن زمان، اسکندر آزموده، استاندار وقت که شخصی بسیار بددهن بود و علی الظاهر در پارس آباد بود که به وی اطلاع می‌دهند به تبریز بیاید؛ صبح فردای ۲۹ بهمن که گویا در حالت عادی نبوده و مست بود، به او می‌گویند که در تبریز چنین و چنان شد و او در پاسخ می‌گوید: تا اسکندر هست، مگر کسی جرات دارد در تبریز چنین و چنان کند؟

وی گفت: آری، تبریز تا ظهر همان روز کار خود را کرده بود، به گونه‌ای که عصر آن روز رسانه‌های خارجی این وقایع را منعکس کرده و فردا و پس فردا نیز روزنامه‌های کیهان و اطلاعات خبرهایی منتشر کردند و شاه گیج شد، چراکه بدون هیچ شناخت درستی از مردم تبریز، حتی خیال نمی‌کرد که تبریز چنین به پا خیزد.

وی با اشاره به اینکه طبق اسناد و مدارک در قیام ۲۹ بهمن تبریز ۵۸۱ نفر دستگیر شده که ۵۴۸ نفرشان زندانی می‌شود، اضافه کرد: ۱۴ نفر نیز در مجموع شهید شده و در روایتی ۱۱۸ نفر و در روایتی دیگر، ۱۷۵ نفر نیز زخمی می‌شوند.

دستگیری ۷۰ فرد صغیر در جریان قیام ۲۹ بهمن

نقیب به خوف و هراس رژیم طاغوتی بعد از واقعه ۲۹ بهمن تبریز نیز اشاره کرده و گفت: بر این اساس، در ۳۰ بهمن ۵۶ دادستان تبریز به شعبه چهارم دادگاه جنحه(دادگاه اطفال) می‌نویسد: «در جریان اخلال نظم، غارت و تخریب دیروز، عده‌ای افراد صغیر نیز به عنوان شرکت و دخالت در این جریان دستگیر شده‌اند که فعلا در زندانی شهربانی تبریز تحت نظر می‌باشند. مراتب به لحاظ اهمیت موضوع و اقدام قانونی، اعلام می‌گردد».

وی با اشاره به اینکه طبق تحقیقاتی که داشتم، این افراد صغیر حدود ۷۰ نفر بودند، اضافه کرد: این نکات بسیار مهم بوده و خوف و هراس رژیم تا جایی پیش رفت که خود شاه مستقیما پیگیر می‌شد که با آنان چه کار کردند؟ خود سرگرد حق شناس نیز یک گزارش بلند بالا نیز از اعترافاتی که با کتک و شکنجه گرفته بود، ارسال می‌کند و حتی رژیم مجبور می‌شود اکیپی برای حل این قضیه از تهران به تبریز بفرستد.

وی در ادامه سخنانش با بیان اینکه هرچند حلقه ۲۹ بهمن از قم شروع شد، ولی ادامه این نقطه اصلی، ۲۹ بهمن تبریز بود که به نهضت چهلم‌ها در شهرهای مختلف منجر شد تا به پیروزی انقلاب پیوند خورد، اضافه کرد: تبریز خط قرمز را شکست و وحشتی که از رژیم در جامعه بود، با این قیام شکسته شد؛ می‌توان گفت که قیام مردم تبریز جسارت سایر شهرها را نیز زیادتر کرد.

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور با بیان اینکه قیام ۲۹ بهمن تبریز راه برای پیروزی انقلاب، باز کرد و اگر قیام تبریز نبود، معلوم نبود چند سال این روند به طول بیانجامد، افزود: این قیام باعث شد تا تعداد کثیری از مقامات استان از استاندار گرفته تا سایر مقامات، یکی پس دیگری تعویض و منتقل شدند و حتی برای اولین بار شعار "مرگ بر شاه" در قیام مردم تبریز به گوش رسید.

وی با اشاره به اینکه ماهیت قیام ۲۹ بهمن تبریز، ۱۰۰درصد اسلامی بود، گفت: غیرت و تعصب دینی مردم تبریز به گونه‌ای است که به ائمه معصومین بسیار تمسک می‌جویند و علاقه خاصی به مقام ایشان دارند، از این رو پشتیبان روحانیت هستند. مردم تبریز در راس، به حضرت امام راحل بسیار علاقه و ارادت داشتند.

نقیب به هدیه جالب و شعر زیبای مهاباد به مردم تبریز بعد از قیام ۲۹ بهمن نیز اشاره کرد و گفت: محتوای شعر چنین بود: "کوبنده زهاک زمان ملت تبریز، رسوا کن قانون شکنان، ملت تبریز و..." که این شعر برای تشویق مردم تبریز سروده شد.

نامه امام راحل، ماهیت قیام را مشخص می‌کند

وی به پیام تاریخی حضرت امام راحل که چند روز بعد از قیام ۲۹ بهمن خطاب به مردم تبریز فرستاده بود، خاطرنشان کرد: این پیام نیز نکاتی دارد که ماهیت ۲۹ بهمن تبریز و حرکت مردم تبریز را مشخص می‌کند. ایشان در بخش‌هایی از این نامه فرمودند: «سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز، درود بر مردمان برومند و جوانان غیرتمند تبریز، درود بر مردانی که مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد مرگ بر شاه خط بطلان بر گزافه‌گویی‌های او کشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود مشت محکمی بر دهان یاوه گویان زدند. من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده، تسلیت بگویم. من به شما اهالی محترم آذربایجان نوید می‌دهم، نوید پیروزی نهایی. شما آذربایجانی‌های غیور بودید که در صدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور به پا خواستید و فداکاری کردید...».

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور با بیان اینکه امام راحل، دیدگاه خاصی نسبت به تبریز داشتند، متذکر شد: این سخنان بسیار اهمیت دارد و ایشان در این پیام، علاوه بر قدردانی از حرکت مردم، به داغدیدگان تسلیت گفته و با اشاره به گذشته‌های پرافتخار تبریز و آذربایجان، نوید پیروزی نهایی را می‌دهد.

وی ادامه داد: در ۱۲ بهمن سال ۵۷ نیز زمانی که هواپیمای حامل حضرت امام(ره) از اسمان تبریز رد می‌شود، شهید قاضی طباطبایی به رادار سردرود رفته و مستقیما با هواپیمای حامل ایشان سخن می‌گوید و می‌فرماید که مردم آذربایجان از ورود شما استقبال کرده و آماده لبیک گویی هستند... ؛ در ۱۵ یا ۱۶ بهمن نیز که شهید قاضی طباطبایی به تهران رفته و با امام راحل دیدار می‌کنند، حضرت امام سخنان بلندبالایی در مورد غیرت والای دینی و ملی تبریز و آذربایجان و تاریخ درخشان این خطه فرموده و مردم تبریز را تمجید می‌کند.

وی با بیان اینکه تمام حرکت‌ها در تبریز توسط آیت‌الله قاضی طباطبایی هدایت می‌شد و ایشان به تعبیر خود ساواک، خمینی آذربایجان بودند، گفت: در نوشته‌ها و اسناد موجود است که ساواک از شهید قاضی طباطبایی به خاطر فعالیت‌های موثرش، به عنوان خمینی آذربایجان نام برده و اطلاع می‌دادند که وی باید دستگیر و تبعید شود.

نقیب با تاکید بر اینکه قیام مردم تبریز دو انگیزه داشت که یک مورد آن در ظاهر و برای بزرگداشت چهلم شهدای قم بود، افزود: اما انگیزه باطنی چیز دیگری تحت عنوان اعتراض شدید به استبداد دیکتاتوری و نفوذ استکبار جهانی بود که این نکته بسیار مهم است.

وی با معرفی کتابی که اخیرا در رابطه با نقش موثر مردم تبریز در پیروزی انقلاب اسلامی ایران تالیف کرده است، گفت: «تبریز در انقلاب اسلامی به روایت عکس و سند» شامل ۸۰ سند و ۸۰ عکس بوده و تصاویر و اسناد ۲۹ بهمن نیز در آن قید شده دارد.

انتهای پیام