جالب این است که همگان این مفروضات و تعاریف را قبول دارند، ولی در عمل و هنگامی که پای مصادیق وسط می‌آید، ممکن‌ست یک رویداد مشخص را گروهی دفاع از حقوق شهروندی به حساب بیاورند و گروهی دیگر نقض آن! یکی از عجایب خرد انسانی همین است که شاید دو نفر از یک فرض یکسان شروع کنند، ولی در نهایت به دو نتیجه متضاد برسند! 

با همه این‌ها، برای کسب درکی درست از معنای شهروندی و پاسخ به این سئوال که شهروند کیست؟ و دیگر پرسش‌ها پیرامون این مبحث، با دکتر محمدعلی توانا، استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه شیراز، گفت و گو کردیم که در ادامه می‌خوانید:

" اولین تعریف مدون از شهروندی توسط ارسطو ارائه شد که می‌گفت شهروند کسی است که مشارکت فعال در امور مدنی و قضایی شهر دارد. ارسطو همچنین خاطرنشان می‌کند که شهروندان همزمان باید هم فرمانروا باشند و هم فرمانبردار. البته مفهوم شهروندی تنها ناظر بر رابطه افراد و هیئت حاکمه نیست، بلکه رابطه و کنش افراد با یکدیگر را نیز در بر می‌گیرد. شهروندی فقط دولت محور نیست، به این معنا که دولت قوانینی تعیین کند و شهروندان از آن پیروی کنند تا دولت در مقابل از آنان حمایت به عمل آورد.

شهروندی یک موقعیت هویت بخش است

وی افزود: این فقط بخشی از شهروندی است و بخش مهم دیگر آن، رابطه شهروندان با یکدیگر در درون جامعه است. همچنین شهروندی می‌تواند لایه‌ها و سطح‌های متفاوتی داشته باشد؛ از سطح روابط درون خانوادگی شروع شود تا سطح محلی، سطح کشوری، روابط اصناف و تشکل‌ها و سطح منطقه‌ای مثل شهروندی اتحادیه اروپا و حتی شهروندی جهانی. اما اصلا شهروند کیست؟ شهروندی یک موقعیت هویت بخش است که رابطه فرد را نه تنها با دیگر افراد جامعه، بلکه با نهادهای قدرت نیز تنظیم می‌کند.

این استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: شهروندی چهار رکن اساسی دارد؛ رکن اول عضویت و تعلق است؛ یعنی من به عنوان جزئی از یک جامعه پذیرفته می‌شوم و به آن تعلق دارم. رکن دوم حقوق است؛ من زمانی که عضو یک جامعه می‌شوم، حقوقی پیدا می‌کنم. رکن سوم وظایف و تکالیفی است که من نسبت به جامعه دارم؛ و آخرین رکن مشارکت است. من فعالانه در ارتقا زندگی شخصی و گروهی، و همینطور در ارتقا ارزش‌های جامعه مشارکت می‌کنم. 

دکتر توانا در عین حال بر لزوم توجه به چند نکته در این موضوع اشاره و اضافه کرد: اولا عضویت باید همه شمول باشد و همگان را در بر بگیرد. همه افراد باید در ابتدا برابر با یکدیگر فرض شوند و کسانی از وارد شدن به جامعه منع نشوند. شهروندی باید همه افراد را، فارغ از رنگ و نژاد و زبان و جنسیت و باور مذهبی دربر بگیرد. 

او درباره ارکان دوم و سوم، که بسیار مهم هستند، نیز گفت: حقوق شهروندان امروزه بسیار گسترش یافته است و شامل حقوق مدنی، حقوق سیاسی، حقوق اجتماعی و حقوق فرهنگی می‌شود. حقوق مدنی امروز به این معناست که قانون باید از برابری همه افراد جامعه پاسداری کند، همه افراد از آزادی‌های اساسی برخوردار و از تعرضِ غیر، مصون باشند؛ و حق دسترسی به دادگاه برای تمام افراد جامعه محفوظ بماند. حقوق سیاسی نیز نه تنها شامل حق رای و حق انتخاب شدن می‌شوند، بلکه حق اعتراض و حق مشارک فعال در ساخت جامعه نیز دربر می‌گیرند. 

به سوی شهروندی جهانی

توانا در خصوص حقوق اجتماعی که بسیار بر آن تاکید می‌شود، گفت: این حقوق شامل حق امنیت برای همه، حق آموزش همگانی، حق رفاه و زندگی متمدن (رفاهی بیشتر از حداقل‌های زندگی) و حق توسعه تمام این موارد است. حقوق فرهنگی نیز به این معناست که افراد حاشیه نشین که معمولا از سوی جامعه برچسب می‌خورند، دارای امتیازاتی ویژه و برخوردار از تبعیض مثبت شوند تا بتوانند فعالانه در جامعه مشارکت کنند و به اندازه بقیه افراد توانایی دنبال کردن شیوه خاص زندگی خود را داشته باشند. 

استاد دانشگاه شیراز همچنین بیان کرد: علاوه بر تمامی این موارد، شهروندان دارای حق محیط زیستی هم هستند. محیط زیست اطراف ما, متعلق به همه است و من حق دارم به اندازه دیگران از آن بهره ببرم و در عین حال وظایفی نیز در برابر این محیط زیست دارم. این امر بسیار کمک می‌کند که ما به سمت شهروندی جهانی حرکت کنیم. چون محیط زیست مشترک انسان‌ها، فارغ از مرزهای جغرافیایی بر تمام ما اثر می‌گذارد. 

توانا، استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه شیراز، گفت: درباره رکن چهارم شهروندی؛ اصولا دو نوع شهروند وجود دارد" منفعل و فعال". شهروند منفعل نسبت به امور جامعه بی‌تفاوت است، ولی شهروند فعال برعکس. امروزه بحث آموزش به سمت توسعه شهروندی فعال سوق پیدا کرده است. این مشارکت فعال شهروندان باعث تنظیم رابطه آن‌ها با نهادهای قدرت می‌شود.

انتهای پیام