طی هفته جاری، رسانه‌های رسمی متعددی و برخی سلبریتی‌ها و هنرمندان در فضای مجازی نسبت به خبر تخریب خودسرانه خانه‌ای تاریخی و میراثی در اردکان واکنش نشان دادند اما در حالی هنوز مهر این داغ بر بافت تاریخی اردکان تازه مانده که پاسخ صریح و روشنی از سوی مسببین این اقدام دریافت نشده و همین باعث شده تا تعدادی از میراث‌دوستان اردکانی مصمم به معرفی اماکن ارزشمند تاریخی دیارشان که در غفلت متولیان در حال تخریب و نابودی است، شوند تا شاید راه چاره‌ای برای جلوگیری از نابودی این هویت‌بخشی تاریخی باشد.

یکی از این مکان‌های شاخص تاریخی در شهرستان اردکان، منطقه‌ای کهن به نام «زَردُگ» است که از آن به قدیمی‌ترین نقطه عزیمت و آغاز شکل‌گیری شهر اردکان در دوره اسلامی یاد می‌شود.

این روستا امروزه در فاصله نزدیک به هشت کیلومتری شهر فعلی اردکان واقع شده و بقایای برجای مانده از آن پیروی همان الگوی شکل‌گیری و تکوین روستاهای اولیه دوران اسلامی در دشت یزد - اردکان است.

البته این محوطه تاریخی رازآلود که امروزه مورد غفلت و فراموشی قرار گرفته، تا اواخر دهه ۱۳۴۰ خورشیدی همچنان پابرجا و موطن و سکونتگاه تعداد معدودی باشندگان محلی بوده است و گزارشی که مرحوم دکتر «سید محمود طباطبائی» استاد دانشگاه علامه طباطبائی تهران از این محل ارائه می‌دهد و تصاویری که از آن مستندنگاری کرده، بیانگر وجود معماری فرهیخته و شکوهمند دوره آل مظفر در این منطقه مبتنی بر طاق‌های رفیع و ایوان های سه بخشی با موجودیت محراب در فضاهای زیستی آن است.

پهنه مهم جغرافیایی یزد_ارکان

دشت یزد - اردکان پهنه‌ای جغرافیایی است که به واسطه شرایط خاص مورفولوژی و زمین ریخت‌شناسی آن، حضور جدی جوامع انسانی و شروع روند یکجانشینی و گسترش زیست شهری و روستایی آن را با اختراع شیوه کاریز کنی و انتقال آب به هسته‌های زیستی واقع در بخش‌های مختلف این دشت نسبت داده‌اند و حتی می‌توان این وضعیت را از دوره‌های تاریخی به ویژه از دوره ساسانیان در محدوده این دشت کویری مورد ارزیابی جدی قرار داد.

«محسن میرجانی ارجنان» سرپرست باستان‌شناس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردکان در خصوص اردکان و سایت تاریخی «زردُگ» این شهرستان می‌گوید: زیست مبتنی بر قنات و کاریز باعث ایجاد واحه‌ها و کلاته‌های زیادی به ویژه از قرون اولیه اسلامی در محدوده دشت یزد-اردکان شده است.

وی اضافه می‌کند: «رشید الدین فضل الله همدانی» در کتاب «وقف نامه ربع رشیدی» به شمار زیادی از این رشته قنات‌ها و روستاهای شکل گرفته پیرامون آنها اشارات مفصلی داشته است.

«زَردُگ» ملجاء و پناهگاه اردکان قدیم

میرجانی تصریح می‌کند: الگوی ایجاد و توسعه این روستاها با توجه به نبود عوارض جغرافیایی و واقع شدن در دشت مسطح کویری منطقه یزد به صورت یک مجموعه محفوظ با باروهای خشتی و برج‌های دیده‌بانی است که در مواقع خطر حمله اشرار و سایر عوامل ناامنی، ملجاء و پناهگاهی به شمار می‌رفته و کشتخوان‌ها و مزارع کشاورزی این روستاهای نوظهور به صورت یک فضای هم پیوند در اطراف فضای مسکونی شکل گرفته است.

وی با اشاره به این که شهر اردکان و نحوه شکل‌گیری و تکوین اولیه آن نیز از این قاعده مستثنی نیست و تابع همین الگوی شکل‌گیری و پی ریزی مدنیت و تجمع جوامع انسانی در این حوزه جغرافیائی است، خاطرنشان می‌کند: با این وجود، قدیمی‌ترین ساختار معماری «زردٌگ»، همین سایت تاریخی مهم و همانا مسجد تاریخی آن است که در افواه به آن نام «مسجد نخستین» داده‌اند. 

وی تصریح می‌کند: بنا بر عقیده دکتر «ذات الله نیکزاد» عضو هیات علمی پژوهشگاه «ابنیه و مرمت وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» با توجه به شیوه گچبری محراب این مسجد و شکل قوس‌ها و طاق‌های آن، این اثر تاریخی را می‌توان به دوره سلجوقی و به دیگر سخن، دوره اتابکان از گماشتگان محلی این سلسله فراگیر نسبت داد که بر مبنای تاریخ روی کار آمدن این سلسله به قرن چهارم هجری قمری باز می‌گردد.

نابودی بعد از مهاجرت ساکنان

سرپرست میراث فرهنگی اردکان اظهار می‌کند: متاسفانه این محوطه ارزشمند تاریخی بعد از مهاجرت جمعی از ساکنان آن به اردکان بواسطه توسعه کشتخوان‌های پسته منطقه، در خطر و تهدید به نابودی است و با توجه به شالوده خشتی ابنیه آن، اکثر این بناها در طی سال‌های گذشته یا نابود شده یا از خاک و خشت آنها برای رشوه دادن به زمین‌های کشاورزی استفاده شده است.

این باستان شناس اردکانی تاکید می‌کند: با وجود ثبتی بودن این محوطه و احاطه قانون و ضوابط میراث فرهنگی برای بحث محدوده و عرصه و حریم این محوطه، متاسفانه طی سال‌های گذشته توجه چندانی برای حفاظت و مرمت اندام‌های شاخص معماری آن به انجام نرسیده و امیدواریم با تخصیص اعتبار مناسب و توجه بیشتر مسئولان کشوری و استانی به این خاستگاه کهن شهر اردکان، از تخریب و نابودی بیش از پیش این اثر جلوگیری شود.

قبر«مختوم قلی» در «زَردُگ»

میرجانی در خصوص موضوع وجود قبر شخصیتی مهم در این منطقه تاریخی نیز بیان می‌کند: در پیرامون این روستای تاریخی هزار ساله، صورت قبری وجود دارد که منسوب به «مختوم قلی» از اکابر و معاریف فرهنگ و ادب ترکمن‌هاست اما متاسفانه هیچ گونه اطلاعات متقن و مشخصی در خصوص کیفیت حضور این شهیر فرهنگ ترکمن‌صحرا و علت حضورش در اردکان در دست نیست که به واسطه اهمیت این موضوع باید تحقیقات و پژوهش‌های درخور در این زمینه صورت گیرد.

این فعال حوزه میراث فرهنگی در پایان خاطرنشان می‌کند: مرحله اول برای آغاز فعالیت در این سایت تاریخی نیازمند نجات و استحکام بخشی و تثبیت وضعیت روستای «زردٌگ» است که تحقیق و تثبیت در حوزه حریم و عرصه این سایت پهناور تاریخی است که در ابتدا شاید نیازمند بیش از ۱۰ میلیارد ریال بودجه و اقدام عاجل در این مورد است.

به حال میراث باید گریست!

اما «نادرپیری اردکانی» محقق و پژوهشگر اردکانی با ابراز گلایه از میراث فرهنگی استان و اردکان مبنی بر رها شدن این منطقه ارزشمند در گفت‌وگو با ایسنا اظهار می‌کند: باید به حال میراثی که روستایی تاریخی مثل «زردٌگ» اردکان را که بافتی ثبت شده در آثار ملی دارد و با آن همه زیبایی‌های تاریخی چشم نواز در دل کشتخوان‌های روح افزای شهر کهن و کویری اردکان به حال خود رها شده است، گریست.

وی خانه‌ی «خان» با صفه زیبا و رفیعش را مهمترین اثر در کنار مسجد تاریخی و جامع قدیمی این روستا عنوان می‌کند که در حال حاضر فقط ایوان آن قابلیت بازسازی دارد.

ساخت زنجیر ماندگار اردکانی در زردگ

پیری در ادامه می‌گوید: شاید بتوان در این پهنه از یاد رفته، بخش‌های سالم آن را یک غسالخانه، بخش‌هایی از دو قلعه و برج، دیواری خشتی در کنار جاده کشتخوان و اندک بخش‌های بازار و بخش‌هایی از کارگاه ساخت زنجیر ماندگار اردکانی و تل‌های خاک بجای مانده از حمام را نام برد.

وی تصریح می‌کند: اگر بخواهیم این منطقه را با چشمانی بسته ترسیم کنیم و از گذشته بازبینی نماییم، آنچه مسلم است در مقابل مسجد «زردٌگ»، بازاری زیبا با نام «بازار زهره» وجود داشته که در حال حاضر در فراموشی و بی‌مهری نسل کنونی، نابود شده است.

خشک کردن قنوات زردگ برای حفر چاه

مؤلف «اسناد قنوات اردکان» همچنین اظهار می‌کند: سایت تاریخی «زردٌگ» دارای دو قنات‌ تقی آباد و زمان آباد بوده که در اوایل انقلاب عده‌ای سودجو برای رسیدن به اموالی بیشتر،  مادر چاه آن را پر می‌کنند تا مجوز حفر چاه کشاورزی بگیرند و حال و روز خشک این منطقه را خشک‌تر از پیش ترسیم کنند.

پیری اردکانی ادامه می‌دهد: «زردٌگ» همچنین دو آب انبار دارد و یک قبرستان بزرگ که داخل آن دو بقعه خانوادگی به چشم می‌خورد که آن هم نیازمند احیاست.

خالق اثر «به زلالی چشمه» از دیگر مکان‌های اثربخش این منطقه فراموش شده را کارگاه ساخت سفال عنوان می‌کند و می گوید: داخل این روستا کارگاه ساخت سفال وجود داشته که برای تهیه گل سفال گذشتگان، زمین‌هایی را نیز مشخص کرده بودند که در حال حاضر به زمین های «کرُگ» معروف است.

سفالگری پیشه ۱۰۰۰هزار ساله‌ی اردکانی‌ها

نادر پیری اردکانی که خود مدتها پیش چند سفال دوره ایلخانی این منطقه را از دل خاک بیرون کشیده است، عنوان می‌کند: در گویش محلی اردکان به محل ساخت سفال، «کِرخانه» می‌گویند که زمین های «کِرٌگ» کنونی نیز گواه بر منطقه برداشت ماده اولیه ساخت سفال است.

وی می‌گوید: منطقه «زردُگ» دارای یک کارگاه زنجیر بافی بوده که بر اساس اسناد موجود مرحوم «شفیع» در آنجا زنجیرسازی می‌کرده است و هنوز محل ساخت زنجیر و کوره آن سالم موجود است.

وی با اشاره به سکونت مردم اردکان در صد سال گذشته در این منطقه، بیان می‌کند: متاسفانه با متروکه شدن این بافت ارزمشند تاریخی، کشاورزان و باغداران‌، زمین‌های کشاورزی را حتی به داخل بافت گسترش داده و پیشروی‌ و دست‌درازی‌های زیادی صورت داده‌اند.

«زردُگ» یک سایت ارزشمند باستانی در حال نابودی

پیری اردکانی با بیان این که «زردُگ»، یک سایت ارزشمند باستانی در حال نابودیست‌، در پایان تاکید ‌می‌کند: مهمترین آسیب به این منطقه از زمانی آغاز شد که میراث فرهنگی، این منطقه را با این که اثری ثبت شده در آثار ملی است، رها کرد و هیچ حساسیتی نیز تاکنون به آن نداشته و مشخص نیست که ماجرا از چه قرار است.

به گزارش ایسنا، منطقه «تاریخی زردُگ» اردکان که مسجد نخستین آن تا سال پیش و قبل از همین کرونا جانکاه و کشنده جولان می‌داد، محل قرار پیرمردان و کشاورزان این منطقه و لَختی آسودن و آرامش و محل مناجات اهالی اردکان در شب‌های جمعه بود، روز به روز به نابودی نزدیک می‌شود و باید تا به دست فراموشی سپرده نشده، فکری کرد برای حداقل احیا و بازسازی آن، چرا که گردشگران زیادی در روزهای رونق گردشگری این شهرستان به این منطقه برای مرور تاریخ گذشتگان سر می‌زدند.

انتهای پیام