به باور برخی از تاریخ‌دانان احداث باغستان به دوران ساسانی برمی‌گردد، پهنه‌ای به وسعت دو هزار و ۷۸۰ هکتار از باغات درهم‌تنیده و بی حصار به شکل استخرهای کوچک که با تکیه‌بر دانش بومی آب در یک منطقه خشک نقش مدیریت سیلاب (پخش سیلاب) و آبخوان‌داری را به‌طور هم‌زمان ایفا می‌کند.
حمدالله مستوفی در کتاب هفت‌اقلیم در سال ۷۴۰ هجری قمری، قزوین را از شهرهای قدیم جهان می‌داند و می‌گوید از غرائب دنیا باغات انگور آنجاست که در سالی زیاده از یک‌مرتبه آب نمی‌خورد، اینکه سالی یک نوبت آب می‌خورد وقتی است که احتیاج به آب ندارد یا قبل از نوروز که وقت وفور آب قزوین است میوه انگور شاهانی و خربزه و پسته نیک می‌شود.
ناصرخسرو قبادیانی نیز در سفرنامه خود در سال ۴۳۸ هجری قمری باغستان‌ها را چنین توصیف می‌کند: «قزوین را شهری نیکو دیدم، مگر آنکه آب در آن اندک بود. باغستان بسیار داشت، بی دیوار و خار و بی‌هیچ مانعی از ورود در باغ‌ها»
تاریخ نشان می‌دهد که آب همواره یکی از مسائلی اساسی در حفظ باغستان بوده است، اگرچه میزان مصرف آب در باغستان کم بوده است اما آبیاری باغستان دارای اهمیت بالایی است.
حفظ آب؛ بیشترین منفعتی که باغستان برای قزوین دارد
محمدرضا بابوک یکی از باغداران قزوینی در این خصوص بیان می‌کند: قزوین سدی برای تأمین آب شرب ندارد؛ طبق گفته مسئولین آب شرب قزوین، از ۶۴ حلقه آب داخل و اطراف باغستان تأمین می‌شود، در طول هزار سال باغستان به خاطر مرزبندی‌های بلندش آب را در منابع زیرزمینی ذخیره کرده است؛ اما طی ۳۰ سال گذشته ۵۰ متر در ارتفاع منابع زیرزمینی را مصرف کردیم، سال ۶۴ ارتفاع سطح آب‌های زیرزمینی ما ۳۸ متر بوده و هم‌اکنون به ۸۰ متر رسیده است.
وی با اشاره به اینکه باغستان ظرفیت خوبی در حوزه آب دارد، تأکید می‌کند: با توجه به شرایط کنونی باید چند چاه در باغستان احداث کنیم، در حال حاضر ما ۱۵۰۰ هکتار ویرانه داریم که با آب می‌توانیم آن را به باغ تبدیل و از طرفی باغستان را برای سیلاب آماده کنیم تا باغستان سیلاب را پذیرا شود و منابع زیرزمینی را آماده کند.
این باغدار خاطرنشان می‌کند: ما تنها مجموعه‌ای هستیم که چاه آب‌داریم، درواقع با یک چاه، نیم درصد از باغستان را آبیاری می‌کنیم و از همین محل درخت پسته و ردیف‌کار کاشتیم و باغات را احیا کردیم، آب می‌تواند باغستان را زنده و از طرفی باغستان می‌تواند آب را به آب شرب تبدیل کند.
حق آبه باغستان را منتقل نکنید
پوریا کاکوند یکی از باغداران قزوینی که مهم‌ترین مشکل باغستان را آب می‌داند، می‌گوید: باغستان میراث فرهنگی است که توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت ملی شده است، باغستان موجود زنده است و این ثبت ملی باید شرایط را به‌گونه‌ای تغییر دهد که باغداران مزایای ثبت ملی را احساس کنند، میراث فرهنگی متولی است و وظیفه دارد در حوزه حفظ حق آبه باغستان باغدار را حمایت کند و اجازه برداشت از حق آبه باغستان را ندهد.
وی ادامه می‌دهد: حق آبه باغستان را نباید انتقال دهند، در حال حاضر در بوستان باراجین دریاچه مصنوعی ساخته‌اند درحالی‌که کسی حق ندارد حق آبه باغستان را منتقل کند، برخی مسئولان تأکیددارند که از حق آبه باغستان برای بوستان باراجین استفاده نمی‌کنند درحالی‌که قبل از تأسیس بوستان، رودخانه‌ها همه به سمت باغستان می‌رفتند اما با تأسیس آن بخشی از حق آبه باغستان را به این بوستان اختصاص دادند و در حال حاضر قبل از اینکه آب به باغستان برسد آنجا برداشت می‌شود.
کاکوند تأکید می‌کند: در باغستان سنتی قزوین سال‌های زیادی با خشکسالی روبه‌رو بودیم، اگرچه طی دو سال گذشته بارندگی خوبی داشتیم و در این زمینه مشکلی نداریم اما باید توجه کنیم که باغستان برای حفظ درخت نیاز به آب پایدار دارد.
وی با اشاره به اینکه بوستان باراجین درحال‌توسعه است، تصریح می‌کند: در این بوستان دریاچه مصنوعی ایجاد کردند چون باغداران و کارشناسان محیط‌زیست اعتراض کردند نام آن را تغییر دادند و گفتند استخر ذخیره آب؛ حالا این سؤال مطرح می‌شود که آیا باغستان سنتی با قدمت هزارساله می‌تواند نقش ذخیره آب داشته باشد یا بوستان باراجین می‌تواند ذخیره آب را ایجاد کند؟ باغستان علاوه بر اینکه باغ است، استخرهای کوچکی دارد که نقش آبخیزداری را انجام می‌دهد و آب را به سفره‌های زیرزمینی منتقل می‌کند.
وی عنوان می‌کند: درگذشته بخشی از باغستان تخریب و به‌جای آن خیابان‌هایی در شهر قزوین مانند سرتک و خیام ایجادشده است، این قسمت از باغستان را به زمین‌های مسکونی تغییر کاربری دادند و حق آبه آن‌ها را به سمت بوستان باراجین هدایت کردند، اما بخشی از باغستان بعد از طوماری که نام محل‌های باغستان در آن ثبت‌شده، احداث شد حق آبه دریافت نکرد.
کاکوند یادآور می‌شود: اگر بخشی از باغستان داخل شهر تخریب شود در خارج از شهر توسعه پیدا می‌کند، آیا ساکنان خیام، سرتک و باغ دبیر در حال حاضر از آب استفاده نمی‌کنند که حق آبه را به باراجین اختصاص دادند؟ آبی که باغستان به سفره‌های زیرزمینی تزریق می‌کند خودش برداشت نمی‌کند درجاهای دیگر استفاده می‌شود و این ظلم در حق باغستان است.
وی خاطرنشان می‌کند: باغستان سنتی اگر قرار است آب چاه نداشته باشد و از کانال آب آن تأمین شود باید حق آبه‌اش حفظ شود و در بالادست برداشت نکنند، عامل اصلی احیای باغستان آب است، اگر حق آبه را بگیریم دیگر نمی‌توان باغستان را زنده نگه داشت.
به گزارش ایسنا، در کتاب مینودر در خصوص آبیاری باغستان قزوین، آمده است که: این باغ‌ها آب‌هایشان از دو رودخانه به نام دیزج و ارنزک تأمین‌شده که این رودها از دره‌های شمالی بوده و سرچشمه آن‌ها از کوه‌های شمال قزوین است. پس از آب شدن برف‌ها، این دو رودخانه جاری‌شده و به هر یک از باغات آب می‌رسانند. این عمل تا ۷۰ روز پس از بهار ادامه داشته و باغبانان و دهخدایان ملزم هستند که تمام باغ‌های حوزه مسئولیت خود را سیراب کنند. این روش سالی یک‌بار انجام می‌گیرد و با همین یک‌بار زمین‌های این منطقه حاصلخیز و میوه‌هایشان مرغوب است.
اما امروزه به دلیل توسعه شهرها و افزایش جمعیت و درنتیجه نیاز به آب توسط افراد حاضر در روستاهای بالادست، باغستان ذکرشده با مشکل کم‌آبی مواجه شده است و باغداران نگران انتقال حق آبه باغستان به مناطق دیگری هستند.
حق آبه باغستان به‌هیچ‌وجه به پارک باراجین منتقل نمی‌شود
یدالله ملکی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین در این خصوص می‌گوید: باغستان به‌صورت طبیعی از ۵ رودخانه دلیچای، رودخانه بازار، رودخانه باراجین، رودخانه زویار و وشته سهم آب دارد و آب موردنیاز آن توسط این رودخانه‌ها تأمین می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: ۸ میلیون مترمکعب سهمیه آب از طریق کانال نیز در نظر گرفته‌شده است و در صورت مشکلاتی از قبیل کمبود آب و خشکسالی نیز امکان استفاده از آب کانال وجود دارد، کانال دارای دریچه است و از وسط باغات عبور کرده، با توجه به تقاضای باغداران ما دریچه را برمی‌داریم و به آن‌ها آب تحویل می‌دهیم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین اظهار می‌کند: طی یک سال گذشته با کم‌آبی روبه‌رو نبودیم و رودخانه‌ها پر آب بودند بنابراین ۳ میلیون مترمکعب از آب کانال استفاده شد اما در صورت کمبود می‌توانیم تا ۸ میلیون مترمکعب از این محل به باغستان کمک کنیم؛ همچنین برای تأمین آب، بند مهندسی مناسبی برای رودخانه دلیچای ساختیم که در دست تکمیل است، این بند برای انتقال بهتر آب به باغستان سنتی به ما کمک می‌کند.
وی با اشاره به‌حق آبه باغستان تأکید می‌کند: حق آبه باغستان به‌هیچ‌وجه به پارک باراجین منتقل نمی‌شود چراکه این کار ممنوع و حق آبه باغستان محفوظ است، مواردی که مطرح‌شده صرفاً مباحثی است که تشکل‌ها به آن پرداختند و صحت ندارد.
ملکی بیان می‌کند: پارک باراجین پروانه بهره‌برداری ۶۸۰ هزار مترمکعبی دارد و استخرهای ساخته‌شده در این پارک ۲۰۰ هزار متر آب نیاز دارند یعنی آن‌ها یک‌سوم سهمیه خودشان را استفاده می‌کنند، پارک باراجین حق آبه خود را داخل استخرها پمپاژ و آب موردنیاز خود را ازآنجا بهره‌برداری می‌کند و این ربطی به باغستان ندارد چون ما حق آبه جدیدی به آن‌ها ندادیم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین خاطرنشان می‌کند: در داخل باغستان چاه آب شرب نداریم؛ دو منطقه آب شرب داریم یک منطقه سمت مهدی‌آباد و یکی هم سمت بیدستان است، همچنین حفر چاه جدید ممنوع و غیرقانونی است.
به گزارش ایسنا، در حال حاضر یکی از مشکلات اصلی باغستان کمبود آب است؛ هرچند مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین هرگونه دست اندازی به حق آبه باغستان را رد کرده است اما نظر باغداران و فعالان حوزه باغستان سنتی قزوین متفاوت است و آن‌ها معتقدند به دلایل متعددی ازجمله مسدود کردن کانال‌های آب در جریان رشد شهر، برداشت آب از بالادستِ رودخانه‌ها توسط شهرداری برای آبیاری پارک جنگلی، برداشت آب توسط ویلاها در بالادست و پایین‌رفتنِ بستر رودخانه‌ها به علت برداشتِ ماسه توسط بهره‌برداران خصوصی، باغستان از کمبود آب به ویژه در ساهای خشکسالی رنج می‌برد، امید است مسئولان در حفظ و احیا باغستان این اصل اساسی که موجب حیات این منظر طبیعی و فرهنگی قزوین است را فراموش نکنند.
انتهای پیام
نظرات