گذشته از جاذبه‌های تاریخی و معنوی، بسطام، امروزه به‌واسطه برخورداری از جاذبه‌های طبیعی و آب و هوای مطبوع در شمار شهرهای نمونه گردشگری بین‌المللی قرار گرفته و هر ساله پذیران هزاران گردشگر ایرانی و خارجی است.

بی‌تردید ارسن یا مجموعه تاریخی بسطام ارزشمندترین بخش و قلب تپنده شهر تاریخی بسطام در ادوار تاریخی مختلف بوده و همین ویژگی این مجموعه را به یک مجموعه کم‌نظیر و منحصربه‌فرد تبدیل کرده است.

سرپرست پایگاه میراث فرهنگی بسطام و خرقان از مجموعه تاریخی بایزید بسطامی به‌عنوان یک مجموعه زنده شهری نام برد که با گذر زمان شهر تاریخی بسطام در فضای پیرامونی آن گسترش یافته است.

حامد عادل در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار کرده، مجموعه تاریخی بایزید در واقع به‌مثابه قلب شهر بوده و همه اجزای شهر حول این مجموعه شکل گرفته است.

وی از تنوع و گوناگونی آثار به‌عنوان یکی از بارزترین ویژگی‌های این مجموعه تاریخی یاد کرد و افزود: مساجد اول و دوم بایزید، منار سلجوقی، گنبد غازان‌خان، گنبد امامزاده، مسجد ایلخانی، مسجد جامع و برج کاشانه، مدرسه شاهرخیه، صومعه بایزید و...از آثار این مجموعه کم‌نظیر است.

سرپرست پایگاه میراث فرهنگی بسطام و خرقان در پاسخ به پرسشی در خصوص قدیمی‌ترین بخش‌ این مجموعه تاریخی گفت: یکی از ویژگی‌های این مجموعه شکل‌گیری آن در ادوار تاریخی مختلف است و در حقیقت در دوره‌های مختلف بخشی بر آن افزوده شده به‌طوری که ما در این مجموعه با آثاری از دوران بایزید، سلجوقی، عصر ایلخانی، دوره صفویه و تیموری، عصر قاجار و پهلوی روبرو هستیم.

وی با زنده خواندن این مجموعه تاریخی خاطرنشان کرد: مجموعه تاریخی بایزید برخلاف برخی آثار تاریخی، یک مجموعه متروکه نیست بلکه در قلب و فضای شهری واقع شده و همچنان زندگی و فعالیت های فرهنگی اجتماعی در آن جریان دارد و همچنان از بخش‌های مختلف آن استفاده می‌شود.

عادل با اذعان به اینکه این مجموعه هم‌از نظر تاریخی و هم از نظر معماری و معنوی و مذهبی مجموعه‌ای واجد ارزش است تصریح کرد: علاوه بر این این مجموعه تاریخی از نظر تزئینات و تکنیک های ساخت نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که به عنوان مثال می توان به گنبد سه پوسته امام زاده و گوشه سازی های موجود در مجموعه اشاره کرد. این موارد مجموعه تاریخی بسطام و خرقان را که از نظر سازمانی نیز یک پایگاه دیده شده به یک مجموعه ارزشمند و مهم مبدل کرده است.

سرپرست پایگاه میراث فرهنگی بسطام و خرقان از مسجد اول بایزید به‌عنوان قدیمی‌ترین بخش این مجموعه تاریخی نام برد و افزود: این مسجد مربوط به دوران بایزید بسطامی و قرن سوم هجری است.

وی از این مجموعه تاریخی به عنوان مجموعه‌ای مورد توجه مردم و گردشگران نام برد و افزود: تنها در ایام تعطیلات عید گذشته و در یک بازه زمانی بیست روزه بالغ بر 115 هزار نفر از این مجموعه ارزشمند بازدید کردند ضمن اینکه در ایام مختلف و در طول سال گردشگران خارجی متعددی از این مجموعه تاریخی بازدید می‌کنند.

عادل در پاسخ به پرسشی در خصوص شانس این مجموعه برای ثبت جهانی به خبرنگار ایسنا گفت: اگر بخواهیم آثار تاریخی استان را برای ثبت جهانی اولویت‌بندی کنیم بی‌تردید مجموعه تاریخی بسطام در صدر این فهرست و اولویت اول آن قرار می‌گیرد چرا که در سطح استان با وجود تک بناهای ارزشمند، ارسن تاریخی اینچنینی با تنوع و گونه‌گونی آثار، ارزش‌های معماری و دوره های تاریخی و...اثری مشابه و هم‌پای آن را نداریم.

مهمترین بناهای مجموعه تاریخی بسطام شامل بخشهای زیر است:

گنبد غازان‌خان: بنای آرامگاه را به غازان‌خان( 703 تا 670 هـ. ق) نسبت می‌دهند. بر اساس نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امامزاده محمد(ع) و گنبدی نیز بر آرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته که جسد بایزید را آنجا منتقل کند که گویا چون بایزید را در خواب از این کار ناراضی می‌بیند از تصمیم خود منصرف می‌شود. گنبد غازان خان مربع و هر کدام اضلاع 7.5 متر است.بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی‌های فیروزه ای است .

ایوان غربی: این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بین صومعه بایزید و گنبد غازان‌خان واقع شده است، ارتفاع ایوان 5.17متر است و در سال 717هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده «اولجایتو» ساخته شده است .

صومعه بایزید: این صومعه یا چله خانه یا زاویه، متشکل از سه اتاقک بسیار کوچک است، ابعاد اتاق اول 5/1×2 متر، اتاق دوم 2×2 متر و اتاق سوم نیز 2×2 متر است. سقف این اتاقک‌های موسوم به معتکف‌گاه بسیار کوتاه است. دیوارها و سقف‌های این اتاقک‌ها دارای گچبری‌های بسیار زیبا و هنرمندانه‌ای‌ست که توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 هـ. ق گچبری شده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حیات بایزید بوده است .

حرم امام‌زاده محمد(ع): این بنا ب قعه زیبای امام‌زاده محمدفرزند امام جعفر صادق(ع) است. بنای امام‌زاده شبیه گنبد غازان‌خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه از غازان خان (703 – 670 هـ. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو تعمیر گردیده است حرم امامزاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 4.5در 4.5 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می‌کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی‌های زیبایی تزئین شده است، حرم از کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه‌ای با حاشیه‌ای از کاشی‌های گلدار پوشیده شده است .

ایوان جنوبی: این ایوان که درشرق مقبره امام زاده قرار دارد در حقیقت سال‌ها بعد از احداث بنای امام‌زاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می‌شود.

رواق: از اقدامات دیگری که در دوره صفویه و در زمان حکومت امیرغیب ابن استاجلو در مجموعۀ تاریخی بسطام صورت گرفته است، تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید از یک طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف دیگر به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد .

مسجد اول بایزید: بنای کنونی مسجد اول بایزید به‌شکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن‌ترین آثاری‌است که تا به‌حال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریباً یک متر پایین‌تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پدیدار گردید. در قسمتی از دیوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می‌توان به زمانی کهن‌تر نسبت داد . مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می‌گذارده است .

مسجد دوم بایزید: در سال 514 هـ. ق توسط شخصی بنام رضی‌الدین محمد عیسی که هشتمین وارث و جانشین بایزید بوده ساخته شده، با این توصیف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنین دیوار بین دو مسجد اول در جای اولیه خود باقی می‌ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب‌ها بر آن قرار داشته‌اند تخریب و به اندازه حدود یک متر به سمت جنوب منتقل می‌شود .

مسجد ایلخانی: این مسجد نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید هستند ایجاد و یا تزئین شده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچبری‌های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود بیرون آورده شد .

منار: منار آجری بسیار زیبای مجموعه بسطام در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن واقع شده است. بر طبق کتیبه کوفی آجری آن، این منار که ارتفاع آن 14.5 متر است در سال 514 هـ. ق ساخته شده است. پلکان‌ منار که به‌صورت مارپیچ درمیان آن قرار گرفته، به وسیله سوراخ‌هایی که در بدنه منار تعبیه شده نور داخل آن را تأمین می‌کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زیرنویس یکی از عکس‌های قدیمی نوشته شده است: آدم که بالای منار می رود و به قوت تکان می‌دهد منار حرکت می‌کند .

دالان و ایوان اولجایتو: ا ین دالان و ایوان در سال 713 هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش‌های مختلف مجموعه وجود دارد ایجاد و یا لااقل تزئین شده است. تمام سطوح بدنه به‌جز مقرنس‌کاری‌های گچی سقف ایوان با طرح‌های سفالی لعاب‌دار پوشیده شده است، ایوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمایز تشکیل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش‌های بسیاری است و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغییراتی که در محوطه داده شده امروز تقریباً عملکرد خود را از دست داده است .

مسجد جامع : در جنوب مجموعه بایزید قرار دارد و از بناهای غازان‌خان بوده و بین سال‌های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطیل شکل به ابعاد 5/18×17 متر است. شبستان‌های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچ‌بری‌های بسیار ممتاز و زیبا تزئین شده است. این محراب دارای چندین کتیبه است که در اطراف آن قرار گرفته اند .

برج کاشانه :   این برج در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج به سال 700 هـ. ق بر می‌گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر(ص) گچبری شده است. در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می‌شود که در آن نام اولجایتو و سال 723 هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریباً 20 متر و نمای خارجی آن، لبه‌دار و دارای سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم الزاویه بوده و تا زیر گنبد ادامه پیدا می‌کند .

موزه عرفان شرق: موزه عرفان شرق در سال 1389 در بنای گنبد غازان‌خان راه‌اندازی شد. در این موزه آثاری چون کتاب‌های نفیس قدیمی، قرآن‌های خطی،ظروف چینی دوره صفویه، درب‌های منبت کاری شده، شمعدان‌ها و ابزار روشنایی و اشیای هدیه شده به امامزاده محمد(ع)بسطام در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

به‌هر روی بسطام جدای از آثار تاریخی زیبایی که در درون بافت شهری آن قرار دارد در فضای پیرامونی و مناطق روستایی خود آثار ارزشمند تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بسیاری دارد که مقبره ابوالحسن خرقانی در روستای خرقان، جنگل منحصر به فرد ابر در ارتفاعات روستایی به همین نام، جنگل اولنگ و  قطری، تپه باستانی سنگ چخماق و..از جمله آنها است و همین‌ها این نقطه زیبا از ایران را به مقصدی جذاب برای گردشگران تبدیل کرده است.

لازم به توضیح است که در معماری تاریخی ایران به مجموعه‌های واجد ارزش تاریخی، ارسن می‌گویند.

گزارش از: هوشنگ حبیبی بسطامی، خبرنگار ایسنا 

انتهای پیام