مشکلات تأمین آب استان خوزستان تازگی ندارد. استانی که ۳۰ درصد آب‌های جاری کشور در آن جریان دارد از ابتدای دهه‌ی هشتاد، با وقوع خشکسالی دچار بحران شد. این بحران منجر به تصویب طرحی عظیم در دولت اول محمود احمدی‌نژاد به نام «طرح آبرسانی غدیر» شد که قرار بود بسرعت مشکل را برطرف کند اما با گذشت ۱۰ سال از آغاز طرح، برای تکمیل آن همچنان به هزاران میلیارد تومان اعتبار نیاز است.

بحران آب در خوزستان بحرانی چندوجهی است که شامل تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی، استفاده‌ی نادرست آب در بخش کشاورزی و صنعت، بروز حاشیه‌نشینی و افزایش مصارف غیرمجاز و در نهایت استفاده‌ی نادرست از آب تصفیه‌شده است.

در این گزارش ابعاد مختلف این بحران که می‌شد آسیب‌های آن با بهره‌برداری بموقع از طرح «غدیر» به حداقل برسد بررسی می‌شود.

جمعیت خوزستان حدود پنج تا شش درصد جمعیت کشور است، درحالی که کل نیاز آب شرب خوزستان ۱۰ درصد تولید آب شرب کشور است و این نشان می‌دهد که در زمینه‌ی تولید، تصفیه و تأمین آب، کارها طبق روال انجام می‌شود اما در حوزه‌ی مصرف، به دلایلی نظیر هدردادن آب و البته فرسودگی شبکه‌ی آبرسانی شهرهای استان، بالاتر از حد استاندارد است. اما این مربوط به زمانی است که آب تصفیه‌شده و سالم به قدر کافی تولید می‌شود.

آیا پیش از تصفیه‌ی آب هم مشکلی وجود دارد؟ پاسخ مثبت است. در واقع بحران اصلی که در بلندمدت تهدید اصلی امنیت محسوب می‌شود بروز تغییرات اقلیمی و قرارگرفتن ایران در خشکسالی مستمر است؛ خشکسالی‌ای که حتی پرآب‌ترین استان کشور را نیز بشدت تهدید می‌کند.

رودخانه‌های زیادی در استان خوزستان جاری است؛ کارون، کرخه، اروند، دز، بهمنشیر، مارون و ... که اصلی‌ترین منابع تامین آب شیرین استان هستند از این جمله‌اند که با کاهش چهل‌درصدی بارش‌ها در سال‌های اخیر سطح آب آنها بشدت کاهش داشته و پیامد آن تغییر ترکیبات شیمیایی آب است.

کارون همواره به عنوان رودی پرآب در ذهن مردم نقش بسته اما به گفته‌ی مدیرعامل آبفای خوزستان کاهش چهل‌درصدی بارندگی و پایین آمدن سطح این رودخانه باعث پیشروی آب دریا به سمت رودخانه شده که نتیجه‌ی آن افزایش شوری آب کارون در حد آب دریاست؛ اتفاقی که موجب شده حتی بعد از فرآیند تصفیه، آب این رودخانه قابل آشامیدن نباشد.

مسئولان و کارشناسان چاره‌ی کار را در تغییر منبع تأمین آب خوزستان از کارون به کرخه و در بلندمدت از کرخه به سد دز یافتند؛ کاری که قرار شد در طرح آبرسانی غدیر عملیاتی شود.

این طرح به سه فاز تقسیم شد: فاز اول: آبرسانی از قیصریه تا آبادان و خرمشهر؛ فاز دوم: تأمین آب شرب شهرهای اهواز، دشت آزادگان، هویزه و شادگان، فاز سوم: از ام‌الدبس تا آبگیر سد دز.

عملیات اجرایی پروژه ۲۶ آذر ۸۷ با حضور محمود احمدی‌نژاد آغاز شد و قرار بود کل پروژه در پنج سال و تا پایان دولت دهم به بهره‌برداری برسد و آب شرب حدود پنج میلیون نفر را تأمین کند. علاوه بر آبرسانی به ۲۵ شهر و بیش از ۱۶۰۰ روستا، هدف دیگر این طرح جلوگیری از ورود پساب‌های شهری و صنعتی ۱۲ شهر و بیش از هزار و ۲۰۰ روستا به آب کرخه و کارون بود.

مجید نامجو وزیر نیروی دولت نهم، ۱۵ اردیبهشت ۸۹ گفت پروژه‌ی غدیر بصورت ضربتی اجرا می‌شود و ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته. هر چند او اشاره نکرد این ۶۰ درصد شامل چه بخش‌هایی است اما وعده داد که در سالروز آزادسازی خرمشهر این طرح به دست رئیس جمهوری افتتاح خواهد شد که همینطور هم شد. این بهره‌برداری هم مانند برخی موارد دیگر بیشتر نمادین بود و سه ماه بعد در آبادان یک «مراسم بهره‌برداری از فاز نخست» مجدداً برگزار شد!

اما بعد از این مراسم، دهدشتی نماینده‌ی آبادان در مجلس، درباره‌ی «بی‌توجهی به شوری آب آبادان با وجود سپری‌شدن بیش از ۴۰ روز از افتتاح طرح آبرسانی غدیر» به رئیس جمهوری تذکر کتبی داد و این تذکر ۱۶ آذر دوباره در صحن علنی مجلس تکرار شد و نماینده‌ی آبادان در مجلس گفت قریب به سه ماه از افتتاح طرح آبرسانی غدیر آبادان می‌گذرد و با اینکه «تبلیغات گسترده» منجر به امیدواری مردم شده اما هنوز آب آبادان شور و غیرقابل آشامیدن است.

به گفته‌ی وزیر نیرو در آغاز پروژه، فاز اول و دوم که بخش اعظم آن را شامل می‌شد و آبرسانی به تمام شهرهای مهم خوزستان را در بر می‌گرفت باید در ۳۶ ماه به انجام می‌رسید اما با گذشت این سه سال نه تنها فاز دوم اصلاً شروع نشده بود، بلکه به نظر می‌رسید فاز اول هم جوابگوی مشکل نبوده است.

این پروژه‌ی عظیم نیازمند منابع مالی فراوانی بود که در آن سال‌ها با آغاز تحریم‌های کمرشکن، تقریباً وجود نداشت! دولت برای حل این مشکل دست به دامن فروش اوراق مشارکت شد و بخشی از منابع مالی را از این راه تأمین کرد.

گرچه در ابتدای طرح گفته شده بود صفر تا صد این پروژه با حدود ۱۳۰۰ میلیارد تومان به سرانجام می‌رسد اما با صرف میلیاردها تومان تنها برای فاز اول، بروز تحریم‌ها و سقوط ارزش ریال، هزینه‌ها را بشدت افزایش داد؛ بطوری که مردادماه ۱۳۹۰ سیدجعفر حجازی، استاندار خوزستان گفت برای اجرای طرح غدیر تخصیص سه هزار میلیارد تومان اعتبار برآورد شده است و با ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد تومانی که در گذشته به‌صورت سالانه به این طرح پرداخت می‌شد، این طرح تا ۳۰ سال دیگر هم به‌بهره‌برداری نمی‌رسید!

۱۲ آذر ۱۳۹۰ مجید نامجو، وزیر نیرو، با اشاره به پیشرفت سی‌درصدی پروژه گفت قرار است منابع جدیدی به پروژه تزریق شود و وعده داد این طرح تا پایان دولت دهم یعنی سال ۹۲ افتتاح شود.

دی‌ماه سال ۹۱ در حالی که یک سال تا زمان اعلام‌شده برای بهره‌برداری از طرح مانده بود، مشخص شد که برای تأمین نقدینگی مشکلات جدی وجود دارد بطوری که به گفته‌ی عبدالصمد رییسی، مدیر پروژه، از ابتدای سال ۹۱ فقط ۱۰۰ میلیارد تومان به فاز دوم طرح اختصاص یافته بود اما برای اجرای این فاز به ۴۸۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز بود.

در انتهای کار دولت دهم نه‌تنها پروژه افتتاح نشد، بلکه مشکلات مالی نیز رفع نشد تا دولت روحانی روی کار آمد و حمید چیت‌چیان، وزیر نیروی دولت یازدهم آذرماه سال ۹۲ در اولین صحبت‌های خود درباره‌ی مشکل آب خوزستان، وعده‌ی تسریع در اجرای طرح غدیر را داد. حسن روحانی هم مقصد اولین سفر استانی خود را خوزستان تعیین کرد.

در این سفر، اعتبار ۱۴۶ میلیاردی برای پیشبرد این طرح مصوب شد و رئیس جمهوری دستور داد روند پروژه تسریع شود. اول بهمن ۹۲ مسئولان سازمان آب و برق خوزستان اعلام کردند که مردم اهواز ظرف چند روز و پس از آنها خرمشهر و آبادان به آب «باکیفیت» دسترسی پیدا می‌کنند و همینطور هم شد و دهم بهمن سال ۹۲ بخشی از این پروژه که منبع تأمین آب اهواز را از سد کارون به طرح غدیر منتقل کرد، عملیاتی شد. به این ترتیب شمال و شمال‌غرب اهواز از این طریق آبرسانی شد و شهرهای آبادان، خرمشهر، سوسنگرد و شادگان در اولویت بعدی قرار گرفتند.

در حالی که بیش از پنج سال از آغاز عملیات طرح غدیر می‌گذشت، طرح به دلیل نبود نقدینگی طبق برنامه پیش نمی‌رفت و بنا بر اعلام مدیر پروژه، تا نهم بهمن سال ۹۲ تنها ۳۳ درصد از طرح با صرف حدود ۸۵۰ میلیارد تومان اجرایی شده بود و همچنان به بیش از چهار هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز بود. مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب اهواز هم در گفت‌وگو با ایسنا گفت در صورت تأمین منابع مالی پروژه، شاید این طرح سه یا چهار سال بعد (۹۶ – ۹۷) به اتمام برسد.

درحالی که در سال ۹۲ تنها ۴۰ درصد از اعتبارات تخصیص‌یافته محقق شده بود، مدیر پروژه در بهار سال ۹۳ گفت تنها برای تکمیل بخش‌های باقی‌مانده از فاز دوم، ۳۰۰ ملیارد تومان اعتبار لازم است که بعید است این مبلغ به پروژه تزریق شود. اما در مصاحبه‌ی دیگری معاون سازمان آب و برق خوزستان اعتبارات لازم برای تکمیل فاز دوم را ۸۰۰ میلیارد تومان عنوان کرد! با این حال او یک ماه بعد اعلام کرد که بودجه‌ی مصوب دولت در سال ۹۳ برای این طرح تنها ۵۱ میلیارد تومان است.

مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان هم اعتبارات تخصیص‌یافته را «تقریباً صفر» دانست و در حالی که مسئولان دولت احمدی‌نژاد تأکید داشتند که منابع مالی پروژه می‌تواند از طریق فروش اوراق مشارکت تأمین شود، او این کار را نادرست دانست و گفت: «اوراق مشارکت، ما را بدهکار می‌کند و عاقلانه نیست یک پروژه مهم و ضروری برای تأمین آب شرب مردم به اوراق مشارکت بند شود و از طرف دیگر معلوم نیست که محقق شود».

سال ۹۳ هم گذشت و خبری از تکمیل فاز دوم پروژه نشد. در همین حال مردم برخی شهرهای خوزستان همچنان از آب شرب باکیفیت بی‌نصیب بودند و گه‌گاه با قطعی آب هم مواجه می‌شدند تا اینکه بالاخره اوایل خرداد ۹۴ بخش دیگری از فاز دوم پروژه‌ی غدیر توسط وزیر نیرو افتتاح شد.

درحالی که قرار بود پروژه‌ی غدیر مشکل آب شرب ۲۵ شهر و ۱۶۰۰ روستای خوزستان را حل کند اما با گذشت قریب به ۹ سال از آغاز پروژه، تنها چند شهر و از جمله بخش‌های غرب و شمال غرب اهواز با این طرح به آب سالم دسترسی پیدا کردند و اوضاع در مناطق شرقی اهواز همچنان بحرانی بود. بطوری که غلامرضا شریعتی، استاندار خوزستان شهریور ۹۵ این وضع را اینگونه توصیف کرد: «این وضعیت، انسانی و در خور شأن مردم و حتی مناسب برای یک زندگی بدوی نیست و هیچ توضیحی برای این وضعیت وجود ندارد.» البته او وعده داد که آب طرح غدیر به شرق اهواز هم می‌رسد هرچند این منطقه باز هم با کمبود آب مواجه خواهد بود.

۲۳ آبان ۹۵ نیز بخش دیگری از طرح که آب را به دشت آزادگان، هویزه ، رفیع و شرق اهواز می‌رساند با حضور حسن روحانی به بهره برداری رسید. در سال ۹۵ دولت یازدهم ۶۰۰ میلیارد تومان دیگر هم به این طرح اختصاص داد و قرار شد هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان هم از محل فاینانس به خرید لوله‌های مورد نیاز این طرح اختصاص دهد.

با اینکه مسئولان در پایان دولت احمدی‌نژاد گفته بودند پروژه ۳۳ درصد پیشرفت داشته اما چیت‌چیان، وزیر نیرو پیشرفت پروژه را ۱۵ درصد عنوان کرد و گفت پیشرفت کار در دولت روحانی (تا آبان ۹۵) به ۲۹ درصد رسیده است.

با وجود تمام تلاش‌هایی که در طول قریب به یک دهه برای تأمین آب سالم برای مردم استان خوزستان انجام شد، اما تابستان هر سال معضل کم‌آبی گریبان‌گیر شهرهای این استان بوده گذشته از تأثیر غیرقابل انکار خشکسالی و کاهش شدید ذخایر آبی علت دیگر، فقدان مدیریت صحیح منابع آب بوده است.

مدیرعامل آبفای اهواز مرداد ۹۶ مهمترین دلیل افت فشار آب این شهر را وجود ۵۰ هزار انشعاب غیرمجاز، فرسودگی شبکه‌ی آبرسانی و استفاده از آب تصفیه شده برای آبیاری فضای سبز عنوان کرد و گفت آب تصفیه شده برای مصرف‌کنندگان کلانشهر اهواز کافی نیست.

پازل طرح غدیر قطعه به قطعه در حال تکمیل بود اما این اتفاق به کندی رخ می‌داد. ۳۱ مرداد ۹۶ با حضور استاندار خوزستان بخش دیگری از این پروژه که مربوط به آبرسانی شهر بستان بود نیز به بهره‌برداری رسید.

در مصوبه‌ی فروردین ۹۶ هیئت دولت، تأمین آب تمام شهرستان‌ها و روستاهای خوزستان تا افق ۱۴۲۵ لحاظ شده تا آب مورد نیاز همه‌ی مناطق استان تأمین شود. در همین راستا درکنار طرح غدیر دو طرح دیگر هم برای آبرسانی به جنوب شرق و شمال شرق استان خوزستان پیش‌بینی شد. فاز نخست طرح جنوب شرق که بنا بود از منبع سد کوثر و سد کارون ۳ به حدود یک میلیون شهروند این منطقه از استان آبرسانی کند، اوایل شهریور ۹۶ کلنگ‌زنی شد. برای آبرسانی به شمال شرق و جنوب شرق استان هم دولت به وزارت نیرو اجازه داد از طریق فاینانس خارجی منابع مالی مورد نیاز پروژه را تأمین و کار را آغاز کند.

به گفته‌ی حقیقی‌پور مدیرعامل آبفای خوزستان تا مهر ۹۶ هزار میلیارد تومان صرف پروژه‌ی غدیر شده بود و ۳۰۰ میلیارد تومان دیگر هم به آن اختصاص داده شد.

۱۵ آبان ۹۶ بخش دیگری از طرح با حضور وزیر نیرو و استاندار خوزستان افتتاح شد و آب طرح غدیر به مرز چذابه هم رسید. در مراسم افتتاح این بخش از طرح، رئیس سازمان آب و برق خوزستان گفت درحالی که اجرای طرح از آغاز تا سال ۹۳، کمتر از ٣٠ درصد پیشرفت فیزیکی داشت، در این مدت به ٨٥ درصد رسیده است. آقای شریعتی اسفندماه ۹۶ هم خبر داد که کل آب مورد نیاز اهواز تا تیرماه ۹۷ از طرح آبرسانی غدیر تأمین می‌شود.

او از تصویب پروژه‌ی آبرسانی جنوب شرق استان با ۶۸۰ میلیون دلار اعتبار خبر داد و وعده داد پروژه‌ی آبرسانی به شمال شرق استان هم با ۴۸۰ ملیون دلار اعتبار از فروردین ۹۷ آغاز شود.

با همه‌ی این حرف‌ها و وعده‌ها اما اردیبهشت امسال بود که خبر «آب شکلاتی» که در خوزستان تازگی هم نداشت همه‌جا پیچید و افکار عمومی را در سراسر کشور از طریق شبکه‌های اجتماعی برای تحقق مطالبه‌ی آب شرب سالم، همصدا کرد.

خروج آب گل‌آلود از شیرهای آب در خوزستان مدت‌هاست که عادی شده؛ پدیده‌ای که رئیس مرکز بهداشت خوزستان علت آن را «فرسوده بودن دستگاه‌های تصفیه آب، فرسودگی شبکه توزیع آب و انشعابات غیر مجاز» دانست.

به‌گفته‌ی او انشعابات غیرمجاز معمولا اتصالات استاندارد ندارند و موجب «ورود ثانویه‌ی آب» در شبکه می‌شوند. در چنین شرایطی افت فشار اتفاق می‌افتد و موجب مکش معکوس و در جایی که شکستگی لوله وجود داشته باشد، موجب آلودگی آب به فاضلاب می‌شود.

در روزهای پایانی خرداد ۹۷ مدیرعامل آبفای خوزستان مجدداً وضع آب در این استان را بحرانی توصیف کرد و گفت تمام دستگاه‌های خدماتی بسیج شده‌اند تا کیفیت آب را بهبود دهند. آقای حقیقی‌پور وعده‌ داد که تا یک ماه دیگر، خط دوم طرح غدیر وارد مدار شود و مشکلات آب خرمشهر و آبادان را کاهش دهد.

به گفته‌ی او از مجموع ۹۰ هزار مترمکعب مصرف آب خرمشهر، حدود ۷۰ درصد آن از آب کرخه و ۳۰ درصد آن از آب کارون تأمین می‌شود که علت شوری آن هم به کیفیت آب کارون برمی‌گردد و گرچه آب سالمی است اما از نظر طعم و رنگ مطلوب نیست و تا زمانی که این مشکل برطرف شود باید از دستگاه‌های آب شیرین‌کن استفاده کرد.

حقیقی‌پور کدر و گل‌آلود بودن آب طرح غدیر را هم رد کرد و گفت تصاویری که منتشر می‌شود مربوط به بخش‌هایی از اهواز است که انشعاب غیرقانونی دارند.

اما با همه‌ی تلاش‌های مسئولان در دولت‌های احمدی‌نژاد و روحانی، اوضاع بد اقتصادی باعث شد هیچ‌گاه بودجه‌های تخصیص‌داده‌شده بطور کامل پرداخت نشود و همین، روند پروژه ‌را طولانی و اوضاع را برای مردم خوزستان غیرقابل تحمل کرد.

در این میان با وجود اینکه از مدت‌ها پیش مسئولان وعده‌ داده بودند که فاز دوم طرح، اواسط تیر به بهره‌برداری می‌رسد و بخش اعظم مشکل حل می‌شود، ناگهان شایعه‌ی صادرات آب به عراق و کویت توسط رسانه‌های معاند در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و خشم فروخورده‌ی برخی شهروندان خوزستانی فوران کرد. هرچند اعتراض آنها به کمبود و غیرقابل‌استفاده‌بودن آب، بحق بود اما این اعتراض مسالمت‌آمیز با چاشنی خشم و شایعه به یک درگیری خیابانی تبدیل شد که برای چند روز اوضاع خوزستان را بحرانی‌تر کرد.

واقعیت این بود که فرصت‌طلبان سر بزنگاه از خبری که قریب به ۲۵ سال قبل در خصوص احتمال تفاهم ایران و کویت برای انتقال آب به این کشور منتشر شده، شایعه‌پردازی کردند تا خوزستان را که در این مقطع مستعد بروز اعتراض بود، به آشوب بکشند.

اما رضا اردکانیان وزیر نیرو که در زمان مطرح شدن این تفاهمنامه در سال ۸۳ معاون امور آب وزارت نیرو در دولت خاتمی و مخالف این امر بود، در این‌باره گفت: «هیچ طرح و تصمیم و پروژه‌ای برای انتقال، فروش و صادرات قطره‌ای از آب این سرزمین به هیچ کشوری» وجود ندارد و آن تفاهم‌نامه هرگز به سرانجام نرسید اما  برخی لوله‌های طرح غدیر را به عنوان خط انتقال آب به خارج از کشور معرفی و مردم را تحریک کردند.

از بد حادثه، هفتم تیر خبر رسید که به دلیل ترکیدگی خط لوله، انتقال آب از طرح غدیر به شبکه‌ی آبرسانی آبادان و خرمشهر با مشکل مواجه شده است. از طرف دیگر به گفته‌ی مدیر اداره‌ی آبفای خرمشهر، در مسیر خط لوله‌ی غدیر بارها دامداران برای آب‌دادن به دام‌های خود اقدام به شکستن و قطع شیرهای تخلیه هوای این خط کرده‌اند که این کار، تأمین آب شرب مردم را با مشکل مواجه می‌کند.

گرچه هشتم تیرماه در جلسه‌ی هماهنگی تأمین آب شرب آبادان کلیه دستگاه‌های اجرایی مکلف شدند با استقرار تانکر و توزیع بطری‌های آب، نیاز مردم را برطرف کنند اما تا این تصمیمات به مرحله‌ی عمل برسد اوضاع خوزستان از مرز بحران گذشت. در این میان اخبار رسانه‌های رسمی در مقابل شبکه‌های اجتماعی، از روشنگری و آرام‌کردن فضا ناتوان بود و نتوانست مردمی را که سال‌ها با سعه‌ی صدر دست‌به‌گریبان این معضل بودند، برای یک هفته‌ی دیگر به صبوری مجاب کند.

اما پس از اعلام وضعیت اضطراری در منطقه، با همکاری وزارت نیرو و قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص)، صدها نیروی متخصص بصورت شبانه‌روزی مشغول کار شدند و فاز دوم پروژه‌ی غدیر بالاخره به سرانجام رسید و آبگیریِ آزمایشی آن شامگاه ۱۳ تیر انجام شد و آب سالم به خرمشهر و آبادان رسید.

در حال حاضر آب طرح غدیر نیاز آب این دو شهر را بطور کامل برطرف می‌کند و به گفته‌ی استاندار خوزستان، به تدریج برداشت آب از کارون و بهمنشیر به حداقل می‌رسد و کیفیت آب این شهرها بهتر از این خواهد شد.

مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان نیز در مراسم بهره‌برداری از فاز دوم این طرح به هزینه‌ی ۱۸۰۰ میلیارد تومانی آن اشاره کرد و گفت برای تکمیل بخش‌های باقی‌مانده، به حدود ۶۰۰۰ میلیارد تومان دیگر نیاز است.

در فاز نهایی طرح غدیر، منبع تأمین آب از سد کرخه به سد دز که به گفته‌ی کارشناسان بهترین آب موجود در کشور است، تغییر خواهد کرد و به این ترتیب طرح غدیر تکمیل می‌شود.

به گفته‌ی مسئولان، طول خط لوله‌ی این فاز از طرح آبرسانی غدیر، ۴۰۰ کیلومتر است که اعتبار آن تأمین شده و اجرای آن در دستور کار دولت قرار دارد.

طرحی که قرار بود در پنج سال بطور کامل به‌بهره برداری برسد، به دلیل مشکلات اقتصادی، آنقدر دچار فراز و نشیب شد که چهار دولت را دید و پایان کارش را ندید! و در حالی که گفته می‌شود پروژه سه سال از برنامه عقب است، به نظر می‌رسد در بهترین حالت دولت سیزدهم اتمام آن را به نام خود ثبت کند.

ایسنا - میثم خدمتی

انتهای پیام