به بهانه پایان کار نمایشگاه کتاب تهران، در گفت‌وگویی تفصیلی با دکتر سید مرتضی اسماعیلی طبا کارشناس رسانه و عضو هیئت علمی دانشگاه صداو سیما به بررسی وضعیت نابسامان کتاب و کتابخوانی و سرانه مطالعه بسیار پایین کشور پرداختیم، که در ادامه مشروح این گفت‌وگو می آید.

-با توجه به اینکه کتاب و کتابخوانی از مولفه ها و شاخص های مهم فرهنگ در هر جامعه است، کشور ما در این حوزه چه وضعیتی دارد و مشکلات حوزه کتاب و کتابخوانی در ایران ناشی از چه مسائلی است؟

کتاب و کتابخوانی از موضوعات بسیار مهم در هر کشوری است . جامعه شناسان معتقدند سرانه مطالعه از شاخص ها و ملاک های ارزیابی توسعه هر کشور است، کتاب از قدیمی ترین رسانه ها در زندگی بشر است؛ و نقش مهمی در ارتباط بین نسل ها دارد و فرهنگ و تاریخ و علوم و فلسفه را از نسلی به نسلی منتقل می کند، به نوعی می توان گفت کتاب میراث مکتوب هرجامعه است.

کتاب رسانه ای با تاثیر عمیق و ماندگار است که این مهم ترین شاخصه کتاب نسبت به دیگر رسانه ها می باشد. ایران بحمدالله از قدیم الایام خصوصا بعد از اسلام در حوزه های مختلف علوم؛ فلسفه، پزشکی ، فیزیک، شیمی و سایر علوم شکوفایی داشته و کتاب های دانشمندان ایرانی تا سال ها مرجع دانشمندان غربی بوده است، و به نوعی می توان گفت انقلاب صنعتی و رنسانس اروپا تاحدود زیادی تحت تاثیر کتابهای ایرانی و اسلامی بود که در حوزه های مختلف علوم در اروپا ترجمه شد؛ بنابراین ایرانیان از قدیم الایام در تولید کتاب های تاثیرگذار بر علوم جهان نقش داشته اند؛ برای مثال بوعلی در طب و فلسفه بر پیشرفت علم در اروپا و همچنین آثار ادبی نظیر مثنوی و شاهنامه که روی فرهنگ جهان تاثیرگذار بوده‌اند که نشان از پیشگام و پیشرو بودن ایرانیان در این عرصه بوده است و به تعبیر مقام معظم رهبری ایرانی ها مشعل دار تمدن بوده اند.

مسئله کتاب در ایران در دو حوزه تولید و مصرف قابل بررسی است؛ کتاب هم مثل هر کالای رسانه ای دیگر، در یک مرحله تولید و در مرحله بعد مصرف می شود اگر این چرخه یعنی تولید و مصرف به خوبی طراحی واجرا شود قطعا بازارِ خود را به دست می آورد لکن مشکلات ما در حوزه کتاب هم به تولید و هم مصرف مربوط می شود؛ در حوزه تولید مشکل اساسی در عدم نیاز سنجی مخاطب است، تولید کتاب باید بر اساس نیاز و تقاضای مخاطب باشد، در غیر این صورت تیراژهای خیلی پائین، فروش خیلی ضعیف، گردش مالی کم و وشکستگی را به دنبال خواهد داشت. به عنوان مثال همه شاهدیم که در همین شرایط که تیراژ کتابها متاسفانه بسیار کاهش یافته، ولی برخی کتابها در حوزه دفاع مقدس ودین به چاپهای متعدد می رسد.

برای حل این مشکل لازم است دولت حمایت های خود را معطوف به مرحله تولید کند؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان مهمترین نهاد فرهنگی دولتی ، بیشترین حمایت را در حوزه مصرف قرار داده یعنی بعد از چاپ به نشر کتاب کمک می کند، در حالیکه لازم است سیاست های حمایتی دولت، به سمت حمایت از تولید برود؛ به این معنا که نیازسنجی شود چه نوع کتابها و موضوعاتی مورد نیاز جامعه ما است و این اطلاعات در اختیار ناشران گذاشته شود. با بررسی اولویتهای مورد نیاز، دولت حمایت ها را به سمت حمایت از کتابهای مورد تقاضا و نیاز جامعه می برد و با این کار اولا یارانه دولت در جای درست استفاده می شود و دیگر اینکه کتابهایی حمایت می شوند که موردنیاز و تقاضای مخاطبان است؛ در نتیجه فروش هم بالا می رود و گردش اقتصادی ناشران هم بهتر خواهد شد.

ولی اگر دولت حمایتش را بیشتر به مرحله بعد از تولید معطوف کند، ناشر و مولف فارغ از اینکه موضوع مورد نیاز یا تقاضای مردم بوده، کتاب را چاپ کند دولت در حالت انفعال قرار می گیرد وناچار است از کتاب منتشره حمایت کند؛ لذا بهتر است حمایت های دولت به سمت مرحله پیش تولید وتولید کتاب هدایت شود.

-در این حالت دو سوال ایجاد می شود؛ آیا نیاز و تقاضای جامعه یکی است؟ و از سوی دیگر آیا این نوع عمل، نشر را به سمت فرمایشی شدن نخواهد برد؟

در مرحله نیازسنجی باید نیاز، تقاضا کنار هم دیده شود؛ دستگاه های حاکمیتی می توانند با پیمایش ها وتحقیقات میدانی نیاز و تقاضای بازار کتاب رارصد کنند، حاکمیت و دولت می توانند علاوه بر تامین نیاز های مخاطبان ، آنرا هدایت و اصلاح کنند و با حمایت از کتابهای مفید ذائقه جامعه را اصلاح کنند. در عین حال باید به ذائقه مخاطب توجه بشود میل و تقاضای مخاطب عامل بسیار مهمی است که در کنار دیگر عوامل باید دیده شود.

در حوزه تولید مشکل دیگر مسائل مالی ناشران است؛ از جمله بخشودگیهای مالیات وعوارض و مشکلات صنفی که دولت در رفع آنها بطور کامل موفق نبوده است.

اما در حوزه مصرف یکی از ویژگیهای فرهنگ عمومی ایران، غلبه فرهنگ شفاهی وضعف فرهنگ مطالعه است. دومین مسئله در حوزه مصرف مشکلات و اشتغالات روزمره است که مردم را از مطالعه غافل کرده و مورد دیگر را میتوان عدم توسعه نشر الکترونیک در ایران دانست، هزینه بالای کتاب نیز مورد دیگریست که مانعی در حوزه مصرف بوده است که راه حل این مورد اشاعه بیشتر نشر الکترونیک و افزایش کتابخانه های عمومی می باشد.

-سرانه مطالعه درهرکشور از جمله شاخصها توسعه به شمار می رود ، کشور ما در این زمینه از چه جایگاهی برخوردار است؟

سرانه مطالعه در ایران بر اساس اعلام نهاد کتاب‌خانه های عمومی کشور حدود 75 دقیقه در کل است که شامل کتب ادعیه، قرآن و نشریات و روزنامه ها نیز می شود، یعنی ایرانی ها حدودا 15 دقیقه در روز به کتاب می پردازند که این عدد سرانه پائینی محسوب می شودبرای مثال این عدد در هند 112 دقیقه است. البته برای در دست داشتن آمار دقیق و به روزِ مطالعه که شاخص مهمی است پیشنهاد می شود مرکز آمار در سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سرانه مطالعه را هم مورد پرسش قرار دهد.

به هرحال متاسفانه با وجود اینکه ایران سابقه فرهنگی کهن دارد اما این سرانه مطالعه به هیچ وجه در شان انقلاب فرهنگی ایران نیست. تیراژکتاب از سال 85 تا 95 حدود 46درصد کاهش پیدا کرده و سرانه نفر کتاب از 3.5کتاب به ازای هر نفر به 1.9 رسیده است در حالی که این عدد در کشورهای توسعه یافته 40 کتاب به ازای هر نفراست و تیراژ از 3500 به زیر 500 رسیده در حالی که در برخی کشورها تیراژ کتاب 50هزار جلد است.

در همین ده سال که با چنین کاهشی در تیراژکتاب مواجه بوده ایم شاهد هستیم کتاب های که با نیاز مخاطب هماهنگ بوده اند تیراژبالا و فروش فراوان داشته اند، مثل کتاب مفاتیح الحیات، دا و کتب کمک درسی که تیراژبسیار بالایی دارند و شاهدی بر این موضوع هستند که باید کتاب متناسب با نیاز چاپ شود و همانطور که اشاره شد حمایت های دولت به این سمت برود.

-امروز که دنیا به سمت نشر الکترونیک حرکت کرده است، این نوع نشر چه میزان می تواند فضای حاکم بر مطالعه کشور ما را تغییر دهد؟

نشر الکترونیک یعنی موضوع و محتوای کتاب علاوه بر چاپی روی بستر اینترنت آنلاین یا آفلاین با رعایت حقوق مولف و پرداخت هزینه در اختیار مخاطب قرار گیرد، متاسفانه علی رغم ظرفیت بالای نشر الکترونیک ،در ایران توجه کافی به این موضوع نشده است و زیرساخت فنی و قوانین مورد نیازآن به حدکافی وجود ندارد؛ قوانین حفظ مالکیت معنوی اثردیجیتال در ایران وجود ندارد و به راحتی از کتاب کپی برداری می شود لذا مولف و ناشر نگران حقوق خود هستند و تا وقتی قوانین حق مالکیت معنوی کتاب که هم مقام معظم رهبری هم مراجع بر آن تاکید کرده اند، شکل نگیرد، ناشرین به سوی نشر الکترونیک نمی روند.

خطر دیگری که نشر الکترونیک را تهدید می کند، خطر تحریف است؛ اینکه سایت حک شود و در محتوی کتاب دست ببرند .لذا زیر ساخت ها باید کاملا آماده باشد و اطلاعات الکترونیک حفاظت شود. 

از جهت دیگر در ایران به کتب الکترونیک کمتر استناد می شود و در دانشگاه ها و سایر مراکز امتیازات علمیِ مولفین بخش الکترونیک کمتردیده می شوند.

از مزایای نشر الکترونیک هزینه پائین، زمان کم و سرعت و وسعت انتشار بسیاربالا است، کتاب الکترونیک امکان جستجو دارد که برای محققین خیلی مفید است. از معایب آن هم کپی برداری آسان، زیرپا گذاشتن حق مالکیت معنوی، عدم آشنایی کافی مخاطبان با این نوع نشر و انس نداشتن خوانندگان با کتاب الکترونیک است.

-برای بیشتر کردن انس جامعه با کتاب و بالا بردن سرانه مطالعه چه باید کرد؟

نقش بسیار مهم و عمده ترین تاثیر را در تشویق به مطالعه و ارتقای فرهنگ مطالعه، رسانه ها اعم از دیداری، شنیداری، شبکه های مجازی و ... ایفا می کنند؛ متاسفانه در شبکه های صدا و سیما به موضوع کتاب و کتابخوانی خیلی کم پرداخته شده است مقداری شبکه فرهنگ و گاهی شبکه چهار تلویزیون، در حالی که با توجه به اهمیت موضوع همه ی شبکه ها باید پرداختن به آن را در دستور کار داشته باشند.

خصوصا لازم است در حوزه کودک و نوجوان کار کرد چراکه اگر به دنبال ایجاد فرهنگ مطالعه هستیم مهمترین کار پرداختن به سنین پایین و حتی پیش از سن دبستان است، ارتقای فرهنگ کتابخوانی را باید از سنین پایه آغاز کرد تا در طول زندگیِ افراد جامعه نهادینه شود.

متاسفانه علی رغم رسالتی که وجود دارد رسانه ملی بسیار کم به بحث کتاب می پردازد و جای انتقاد دارد، از سوی دیگر وزارت فرهنگ و اشاد اسلامی به عنوان ستاد رسمی فرهنگی کشور باید از ظرفیت رسانه ها برای افزایش و ارتقای فرهنگ مطالعه استفاده کند و رسانه های مکتوب، دیداری، شنیداری و مجازی در این راستا فعال شوند . 

متاسفانه دولت ها در برنامه ریزی برای ارتقای فرهنگ مطالعه موفق نبوده اند، وظیفه دولت ها فقط سیاستگذاری، حمایت و نظارت است و ورود دولت ها به حوزه عملیات خطای بزرگی می باشد برگزاری نمایشگاه کار خوبی است اما وظیفه بخش خصوصی است، سیاستگذاری دولت در حوزه فرهنگ یعنی بر اساس نیاز جامعه موضوعات چاپ کتاب را مشخص کند، حمایت کند کتاب مفید چاپ شود و نظارت کند که به درستی انجام شود و بازخورد بگیرد.

انتهای پیام