مسجد جامع ارومیه در میان خیابان اقبال و مجموعه بازار قدیمی محصور می‌باشد و در جنوب شرقی شهر ارومیه واقع شده است. چنانچه از قرائین مشهود است این بنای تاریخی در محله قدیمی و تجاری قرار داشته که بعداً بر اثر نوسازی شهر ترکیب بافت‌های مجاور آن تا حدی دستخوش تغییر و تحول شده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ی آذربایجان‌غربی، به علت عملیات نوسازی شهر چنان که از بقایای آثار باقی مانده مشهود است بیشتر مناطق تجاری محدوده مسجد غیر از بازار قدیمی فعلی تخریب و تبدیل به خیابان و مغازه‌های نوساز شده است مانند خیابان‌های عسگر آبادی، امام، مهاباد و اقبال که در این خیابان‌ها شمار محدودی از اماکن قدیمی باقی‌مانده و هم‌اکنون مسجد با دو باب ورودی به راسته سنگ‌تراشان و بازار عطاران که به صحن بزرگ آن منشعب می‌شود به بیرون راه دارد و از مهم‌ترین عناصر بافت تاریخی بازار ارومیه بشمار می‌رود. قدمت این مسجد به دوره‌ی سلجوقی می‌رسد که در تاریخ 15/09/1314 و به شماره 243 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
پیشینه تاریخی بنا
ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی در قرن چهارم هجری در «احسن التقاسیم فی معرفته الاقالیم» می‌نویسد:
«ارومیه زیباست و دژی آباد دارد. جامعش در میان بزازان است باور و نهری دارد»
ولی قدمت کالبد فعلی گنبد خانه که قدیمی‌ترین بخش مسجد است به دوره سلجوقی می‌رسد. قدمت محراب گچبری نفیس مسجد نیز به سال 676 ه.ق می‌رسد. چهلستون ضلع غربی گنبد خانه نیز که در دوره صفویه بازسازی شده است بر روی بقایای قدیمی‌ترین احداث شده است. چنان‌که در حفاری‌های کف آن آثاری از دوره ایلخانی بدست آمده است. قدمت حجرات اطراف صحن مسجد نیز به اوایل دوره زندیه می‌رسد و سنگ نوشته موجود زمان احداث آنها را مورخ 1184 ه.ق نشان می‌دهد.
مجموعه‌ی آثار پیرامون صحن شامل شبستان، محراب ایلخانی، چهلستون، حجرات اطراف صحن، شبستان ضلع شرقی گنبد خانه است.
شبستان، شبستان گنبددار قدیمی یا گنبد خانه که هسته اولیه بنا را تشکیل می‌دهد و به احتمال قریب به یقین و با مقایسه آن با نمونه‌های مشابه قدمت آن به دوره سلجوقی می‌رسد.
این شبستان پلانی مربع شکل به اضلاع 6.10 متر دارد که با گوشه‌سازی‌هایی به فرم فیلپوش و تبدیل پلان چهار ضلعی به هشت و شانزده، گنبد آجری به ارتفاع داخلی 5.16 متر بر آن استوار شده است.
آنچه که از ویژگی‌های معماری سلجوقی در این بنا بارز بنظر می‌رسد، تبعیت از الگوی پلان چهار طاقی، توجه به استحکام بنا و استفاده از مصالح مقاوم در ساخت بناست.
محراب گچبری ایلخانی بنا در ضلع جنوبی گنبد خانه واقع شده و دور تا دور منتهی‌الیه دیوار گنبدخانه کتیبه‌ی کوفی بر جای مانده است که از گوشه جنوب‌شرقی سمت راست دیوار طرف محراب با «بسم الله الرحمن الرحیم انا فتحناک لک فتحا مبینا» آغاز می‌شود و در گوشه جنوب شرقی با کلمه «ینصرک» ختم می‌شود. در دیوارهای شرقی و غربی نیز آیات دیگری نوشته شده است.
محراب ایلخانی، محراب گچبری مسجد جامع ارومیه به ارتفاع 7.82 متر و عرض 5.48 متردر ضلع جنوبی گنبد خانه اولین نمونه از 23 محراب گچبری دوره ایلخانی می‌باشد که بر روی محراب قدیمی‌تر دوره سلجوقی و در تداوم هنر گچبری این دوره اجرا گشته است. از آنجا که اجرای این اثر نفیس و ارزشمند به تاریخ 676 ه.ق. در مرز زمانی بین دو دوره سلجوقی و ایلخانی واقع شده است، با داشتن بسیاری از خصوصیات محراب‌های ایلخانی وجوه مشترکی نیز با محراب‌های دوره سلجوقی دارد.
کشیدگی و ارتفاع رفیع محراب، استفاده از دو طاق نما و دو ستون نما و تاج محراب در فرم‌بندی آن، استفاده از خطوط ثلث در کتیبه‌های محراب، تحدب نقوش و عناصر بکار رفته در گچبری‌ها از مشخصه‌های بارزی هستند که این اثر بعنوان یک محراب دوره ایلخانی دارد.
وجود طاق کوچک نعلی شکل نیز مختص محراب‌های ایلخانی در منطقه آذربایجان می‌باشد و نمونه آن را می‌توان در محراب مسجد جامع مرند که آخرین محراب گچبری ایلخانی می‌باشد مشاهده کرد.
و اما وجوه مشترک این اثر با محراب‌های دوره سلجوقی استفاده از نقوش هندسی، بکار بردن خطوط کوفی در کتیبه دور تا دور طاق نما و استفاده از فرم‌های توپی شکلی است که نمونه آن در مسجد میر نطنز به چشم می‌خورد. با این تفاوت که فرم توپی‌های مسجد جامع ارومیه محدب و مشبک اجرا شده‌اند.
دونالد ویلبردر بررسی معماری اسلامی دوره ایلخانی در خصوص این محراب ارزشمند می‌نویسد:
دیوار صفحه محراب دارای طاق سه برگه در مرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستون‌های نیمه مدور قرار دارد که سر ستون شیاردار آن در دو قسمت مجزاست.
وروی این ستون‌ها نغول طاق نوک تیز، که تقریباً به شکل نعل اسب است، قرار دارد و بالای آن حاشیه محدب ساخته شده است. این واحد با یک سلسله قالب مستطیلی محدب احاطه شده و بر فراز آن حاشیه‌ی بلندی ساخته شده است. کلیه محراب شامل تزئینات گچبری با سطوح مختلف برجستگی است. چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه گچی عریضی دورتادور اتاق ساخته شده است. بالای طاق سه برگه کتیبه‌ای به این مضمون وجود دارد: «عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الاول سنه سته و سبعین وتسمائه»
در حاشیه‌ی اطراف قسمت مقعر محراب نیز به خط کوفی از قرآن مجید آیه‌ای نوشته شده است و از حضرت رسول اکرم (ص) دو حدیث به خط نسخ در حاشیه دور محراب نقش بسته است این محراب در دهه‌های اخیر آسیب‌های جدی دیده و در سال 1379 توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی در کنار عملیات مرمتی گنبد خانه، بصورت اساسی مرمت شده است.
چهلستون، در ضلع غربی گنبدخانه شبستان چهلستون مسجد واقع شده که پس از شبستان گنبددار، قدیمی‌ترین بخش کالبد موجود مسجد جامع ارومیه می‌باشد. پلان چهلستون مستطیلی به ابعاد 13×46 متر می‌باشد که 18 ستون سنگی در دو ردیف نه تایی پلان این قسمت را به سه ناو تقسیم کرد و 30 گنبد پوششی آجری برروی آنها استوار گشته است. «به احتمال زیاد ساختمان این قسمت مربوط به دوره ایلخانی است و در دوره صفویه مورد مرمت قرار گرفته است. شباهت بخش سنگی آن با مقبره سه گنبد و قسمت تحتانی شبستان گنبد دار بسیار زیاد است. انجام کاوش‌های علمی منظم و مطالعات باستان‌شناسی در فرصت مناسب در این مجموعه تاریخی بی‌شک مدارک و اسناد مطمئنی برای تعیین دوره‌های پیشین و سیر تحولات معماری قسمت‌های مختلف به دست می‌دهد».
در ضلع شمالی چهلستون دو ورودی از صحن به داخل مجموعه تعبیه شده است که یکی از سردرها که ورودی اصلی مجموعه می‌باشد دارای مقرنس کاری و تزئینات کاشی هفت رنگ با گچبری است.
بر بالای سر در دیگر کتیبه‌ای مربوط به اهداء باغ بزرگی به‌عنوان حیاط مسجد و سال احداث حجرات به تاریخ 1180 ه.ق به وسیله رضا قلی خان بیگلربیگی ارومیه «حاکم کریم‌خان زند در ارومیه» نصب شده است.
بر سنگ نوشته‌ای در بالای سر در اصلی نیز تاریخ 1184ثبت است. بر پایه همان سردر نیز سنگ مزاری با تاریخ 1171 وجود دارد. به جهت رانش پایه‌ها و پوشش آجری، این قسمت در سال‌های گذشته به شیوه آهن‌کشی مهار و تثبیت شده است.
حجرات اطراف صحن، همان گونه که ذکر آن گذشت بر اساس کتیبه‌های موجود در سردر ورودی چهلستون در اوایل دوره زندیه حجرات اطراف صحن توسط رضا قلی خان حاکم ارومیه در زمان کریم خان زند احداث گشته است.
متن کتیبه بدین شرح است:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم چون توفیق حضرت رب الاربات شامل حال عالیجاه رفیع جایگاه امیرالامرا، العظام رضا قلی خان بیگلر بیگی ارومیه افشار خلف جنت آرامگاه محمد موسی خان قاسم لو شد این مدرسه در ایام خجسته انجام خود بر جنب مسجد جامع به جهت طالبان دین مبین حضرت سیدالمرسلین و ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین احداث کرد. فی شهر رجب سنه 1184»
شبستان ضلع شرقی گنبد خانه، در دهه‌های اخیر شبستان ضلع شرقی گنبدخانه تخریب شده است.
انتهای پیام
نظرات