امروزه مسأله انتقال گونه‌های مضر آبزی غیر بومی ناشی از تخلیه آب توازن کشتی‌ها به دریا ‌به شکل یک معضل جهانی نمود یافته و نیازمند همکاری‌ها و عملکرد یکنواخت جهانی و منطقه‌ای است.

آب توازن، آب شیرین یا شوری است که در تانک‌های توازن و انبار کالای کشتی‌ها نگه داشته می‌شود، این آب برای حفظ ثبات کشتی و قابلیت مانور آن در طول سفر هنگامی که کالا حمل نمی‌کند، یا وقتی که ثبات بیشتر بواسطه دریای متلاطم نیاز است استفاده می‌شود، هم‌چنین آب توازن ممکن است به منظور اضافه کردن وزن جهت فرو رفتن بیشتر در آب برای عبور از زیر پل‌ها و دیگر سازه‌ها بکار گرفته شود، معمولا آب توازن هنگامی که کشتی در حال تحویل کالا به بندر و جدا شدن با کالای کمتر یا بدون کالا از اسکله است به درون تانک‌ها پمپ می‌شود.

با توجه به تردد شناورهای اقیانوس پیما در خلیج فارس و احتمال بروز معضلات زیست محیطی برای منطقه به واسطه آب توازن این شناورها، آلودگی‌های احتمالی موجود در آب توازن کشتی‌ها و اثرات تخربی آن را در گفت‌وگو با کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان مورد بررسی قرار دادیم.

دکتر سعید تمدنی جهرمی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه خلیج فارس با بیان این‌که امروزه چهار معضل اصلی برای اکولوژی دریاها وجود دارد، افزود: منابع آلوده کننده دریایی مربوط به خشکی‌ها، بهره برداری زیاد از منابع زنده دریایی، تغییر و تخریب فیزیکی زیستگاه‌های دریایی و ساحلی و هم‌چنین گونه‌های مهاجم آبزی چهار معضل اصلی هستند که امروزه گریبان گیر دریاها شده‌اند.

وی اضافه کرد: از این چهار معضل، انتقال گونه‌های آبزی به عنوان اساسی‌ترین اشکال وارده به آب توازن کشتی‌ها مطرح می‌شود؛ هرچند این عمل به صورت غیرعمد و سهوی صورت می‌گیرد، اما اثرات جبران ناپذیر آن قابل چشم پوشی نخواهد بود.

این کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان با اشاره به این‌که آب توازن می‌تواند موجب انتقال بسیاری از جمعیت‌های آبزی و پاتوژن‌های وابسته به آنها به دیگر مناطق شود، گفت: از آنجا که آب تخلیه شده از مخازن آب توزان معمولا حاوی ترکیبات و ارگانیسم‌های منتوعی از گیاهان، جانوران و باکتری‌هاست، بالطبع می‌تواند موجب انتقال بسیاری از جمعیت‌های آبزی و پاتوژن‌های وابسته به آنها بین نقاطی شود که به طور معمول، توسط موانع طبیعی و یا مصنوعی از یکدیگر جدا شده و دور از هم واقع شده‌اند که این انتقال اثرات اکولوژیک و اقتصادی بعضا پراهمیتی در مناطق مختلف جهان داشته و حتی سلامت جوامع انسانی را در برخی کشورها تهدید می‌کند.

وی اضافه کرد: اغلب این ارگانیسم‌ها غیربومی هستند که در صورت بازماندگی در محیط جدید قابلیت بالایی جهت تبدیل به گونه‌های مهاجم را خواهند داشت، به همین دلیل آب تخلیه شده از این مخازن را منبع عمده گونه‌های مهاجم دریاها می‌دانند که خسارت‌های جبران ناپذیری را به محیط زیست دریا و هم چنین مسائل اقتصادی و اجتماعی می‌تواند وارد سازد.

تمدنی جهرمی در خصوص این‌که گونه‌های مهاجم آبزی چه گونه‌هایی هستند، افزود: گونه‌های مهاجم به موجودی (اعم از گیاه یا جانور) اطلاق می‌شود که غالبا غیربومی بوده و اثرات سوء اقتصادی، محیطی و یا اکولوژیکی بر محیط زیست جدید وارد کند، این اثرات بستگی کامل به منشاء ارگانیسم و نقطه دارد.

این کارشناس ژنتیک آبزیان اضافه کرد: بخش اعظم ارگانیسم‌های حمل شده در مخازن آب توازن کشتی‌ها چه به دلیل محیط بسته و شرایط نامطلوب مخزن یا محیط مغایر با پارامترهای اپتیمم زیستی از بین می‌روند، حتی فشار آبگیری و تخلیه این مخازن نیز می‌تواند سبب بروز تلفات در میان این موجودات شود، حتی پس از تخلیه نیز رقابت با گونه‌های بومی یا شکار توسط سایر موجودات بومی و ساکن محیط جدید از دلایل حذف این موجودات خواهد بود، اما هرگاه شرایط زیستی در محدوده مناسبی برای گونه‌های جدید باشد این گونه مهاجهم سبب حذف گونه‌های بومی می‌شوند.

وی با بیان این‌که هر گاه گونه‌ای قادر باشد در محیط جدید به خوبی سازگاری یابد و به گونه‌ای مهاجم تبدیل شود اثرات متنوعی بر اکوسیستم منطقه خواهد داشت، افزود: این امر می‌تواند اثراتی مانند، شکار گونه‌های بومی، تغییر در زنجیره غذایی، کاهش تنوع زیستی و حتی حذف برخی گونه‌ها را در پی داشته باشد.

تمدنی جهرمی خاطرنشان کرد: در مورد بر هم زدن اکوسیستم‌ها می‌توان گفت، گونه‌های مهاجم با ورود به اکوسیستم منطقه و تغییر ساختار شبکه غذایی، باعث کاهش تنوع زیستی شده و در نهایت تغییرات اساسی را در ذخائر ژنی منطقه باعث می‌شود.

این کارشناس بیوتکنولوژی آبزیان بیان کرد: با ایجاد این تغییرات در اکوسیستم، اقتصاد مناطق ساحلی که عمدتا وابسته به صید و صیادی است به طور بسیار محسوسی کاهش می‌یابد، حتی کاهش صنعت گردشگری و توریسم در مناطق و تهدید مناطق آبزی پروری در نزدیکی ساحل نیز از دیگر اثرات سوء اقتصادی گونه‌های آبزی مهاجم هستند.

وی به اثرات اقتصادی که تکثیر گونه‌های مهاجم می‌تواند در منطقه داشته باشد اشاره کرد و افزود: کاهش تولیدات شیلاتی، شکار یا جایگزینی گونه‌های شیلاتی محلی توسط گونه‌های مهاجم یا تغییرات محیطی ناشی از فعالیت این گونه‌ها، تاثیر بر آبزی پروری به ویژه از طریق شکوفایی غیرقابل مهار جلبکی، اثرات فیزیکی بر زیرساخت‌های ساحلی بویژه به دلیل استقرار یا فعالیت گونه‌های مهاجم، تاثیر سوء بر صنعت توریسم از طریق تخریب سواحل، اثرات ثانویه ناشی از کاهش تنوع زیستی و اثرات اکولوژیک، هزینه مقابله با مشکلات از قبیل بودجه‌های تحقیقات، آموزش و پایش مدیریت از تاثیرات سوء انتقال آبزیان مهاجم به سایر مناطق دنیا است.

این کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان، به اثرات گونه‌های مهاجم و مقایسه آن با آلودگی نفتی ناشی از نشت نفت از نفتکش‌ها و چاه‌های نفت اشاره کرد و گفت: در آلودگی‌های نفتی، اثرات اکولوژیک بسیار سریع اتفاق افتاده و حاد است، با این حال این تاثیرات به مرور زمان با کاربرد تمهیدات تکنولوژیک و یا جمع‌آوری و روش‌های تجزیه شیمیایی و زیستی روند کاهشی پیدا می‌کند، اما در تهاجم زیستی گونه‌های غیربومی به یک اکوسیستم آبزی اثرات اولیه جزیی و غیرمحسوس است و در عوض به مرور زمان و با تکثیر جمعیت این تاثیرات سرعت و شدت می‌یابد، بنابراین اثرگونه‌های مهاجم بر اکوسیستم مزمن فرض می‌شود. از طرفی برخلاف آلودگی‌های نفتی که انسان موفق به ابداع روش‌هایی موثر برای دفع اثرات آنها شده تا کنون در مقابل تهاجم یک گونه به محیط زیست دریاهای آزاد راه حل مناسب و کارآمد ارائه و ثبت نشده است.

وی به پیدایش پدیده کشند قرمز در خلیج فارس اشاره کرد و افزود: پدیده کشند قرمز نخستین بار مرداد سال 87 در خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شد که عامل آن نوعی جلبک به نام ککلودینیوم بود و باعث نابودی ده ها تن آبزی در منطقه شد.

تمدنی جهرمی به علل پیدایش غیرعادی کشند قرمز در خلیج فارس اشاره کرد و گفت: تخلیه آب توازن آلوده کشتی‌ها در خلیج فارس، پساب‌های شهری، پساب‌های صنعتی، پساب‌های ناشی از پرورش میگو و ماهی و سموم مورد استفاده در اراضی کشاورزی که در اثر جریان آب یا باد به دریا می‌ریزند و تغییرات دمای آب (افزایش دمای آب بالاتر از حد میانگین) از جمله مواردی بوده که بر روی پدیده شکوفایی جلبکی این منطقه تأثیرداشته است.

وی با بیان این‌که مدت دوام کشند قرمز، بستگی به عوامل زیادی دارد، افزود: مواد غذایی موجود و نور خورشید، دمای آب، تغییر در باد و رقابت با دیگر انواع و تغذیه شدن بوسیله زئوپلانکتون‌ها و ماهی‌های کوچک از جمله عواملی است که می‌تواند در مدت دوام این پدیده نقش داشته باشد.

این کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان با بیان این‌که هنوز روشی اثبات شده یا قطعی برای جلوگیری و کاهش رشد و نمود کشند قرمز اجرا نشده است، گفت: استفاده از نوع خاصی از گل رس(به صورت پودر یا مایع) به طور مؤثری از رشد و شکوفایی کشند قرمزدر در خلیج فارس جلوگیری کرد.

تمدنی جهرمی اضافه کرد: حضور گونه‌های مهاجم علاوه بر اثرات نامطلوب بیان شده، عاملی برای ایجاد و انتقال بیماری‌ها در موجودات بویژه انسان و به خطر انداختن سلامت آنها محسوب می‌شود.

وی به روش‌های فرآوری آب توازن اشاره کرد و افزود: امروزه به سه روش مکانیکی، فیزیکی و شیمیایی می‌توان آب توازن را فرآوری کرد که در روش مکانیکی فیلتراسیون، جداسازی، سرریز، رقیق سازی، رسوب دهی، شناورسازی، تعویض آب در آب‌های آزاد اقیانوسی صورت می‌گیرد و در روش‌های فیزیکی فرآوری حرارتی، برودتی، تشعشع ماوراء بنفش، روش ما فوق صوت و میکروویو، تغییر سریع فشار روش الکتریکی، کاربرد میدان مغناطیسی هستند و در روش‌های شیمیایی استفاده از اکسید کننده‌های قوی همچون ترکیبات کلر، برم، ازن، پراکسید هیدروژن و مونوکلروآمین، استفاده از یون‌های فلزی، حذف اکسیژن(تزریق گاز بی‌اثر)، لخته سازی (انعقاد)، تغییر PH، تغییر شوری، استفاده از رنگ‌های ضد جلبک برای پوشش‌دهی دیواره داخلی مخازن و بکارگیری ضدعفونی کننده‌های آلی است که می‌تواند از این روش‌ها به تنهایی و یا در ترکیب با یکدیگر بهره گرفت.

بیش از 90 درصد از کالاهای تجاری توسط کشتی‌ها جابه جا می‌شوند. در این میان روزانه سه تا پنج میلیارد تن آب توازن توسط 85 هزار کشتی شناور جابه جا می‌شود.هر کشتی بسته به نوع و هدف و اندازه توانایی حمل آب توازن تا 130 هزار تن را داراست که در این میان حدود هفت هزارگونه مهاجم آبزی قادر به حمل و جابه جایی به کمک آب توازن هستد و روزانه حدود سه تا پنج هزارگونه جدید آبی به سراسر دنیا معرفی می‌شوند.

با توجه به تامین 50 تا 60 درصد از کل نفت دنیا و عبور سالانه 10 هزار شناور از خلیج فارس و دریای عمان، سالانه 192 میلیون تن آب توازن به همراه گونه‌های جانوری جدید وارد آب‌های خلیج فارس می‌شوند.

برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد گونه‌های مهاجم را به عنوان دومین عامل عمده کاهش تنوع زیستی(پس از تخریب محیط زیست) معرفی کرده است، نکته مهم در مورد اثرات اکولوژیک ناشی از فعالیت گونه‌های مهاجم این است که برگشت و اصلاح این تغییرات نامطلوب معمولا غیرممکن خواهد بود.

برآوردها حاکی از این است که با توجه به وضعیت ناوگان کشتی‌های جهان همه ساله در حدود 4 میلیارد تن آب توازن توسط کشتی‌ها جا‌به‌جا می‌شود و روزانه دست کم 3 تا 4 هزار گونه از موجودات زنده به این وسیله از محلی به محل دیگر انتقال می‌یابند.

در این راستا ‌ برای جلوگیری از انتشار گونه‌های غیربومی دریاها ‌در نهایت منجر به تهیه و تصویب سند حقوقی لازم‌الاجرای بین‌المللی در 13 فوریه سال 2004 میلادی شد‌.

انتهای پیام