تالاب بین المللی هامون یکی از تالاب‌های مهم دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب می‌شود که با مساحتی حدود ۵۷۰۰ کیلومتر مربع و دامنه عمقی یک تا پنج متر در ناحیه کویری و بیابانی شرق کشور، در منطقه سیستان و در محدوده ۶۰ درجه و ۳۹ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۳۵ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۳۲ دقیقه عرض شمالی واقع شده است.
غلامرضا نوری، عضو هیات علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان، در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، منطقه سیستان و بلوچستان، در خصوص اهمیت، علت خشکسالی تالاب هامون اظهار کرد: تالاب بین‌المللی هامون یکی از تالاب‌های مهم دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب می‌شود.
وی بیان کرد: این دریاچه از سه بخش به نام های هامون پوزک در شمال شرقی، هامون صابری در شمال و هامون هیرمند در غرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده است.
نوری گفت: بخش وسیعی از هامون پوزک و قسمت عمده هامون صابری در خاک افغانستان و مابقی هامون‌ها در خاک ایران قرار دارد. سطح هر یک از هامون‌ها بسته به میزان آب ورودی، فصول پر بارش، خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها تفاوت داشته و تابعی از آب جریان یافته در رودخانه هیرمند، خروجی پشت سدها و رودخانه‌های فصلی دیگر است.
عضو هیات علمی دانشگاه اظهار کرد: اغلب در سال‌های پر آبی و در فصل بهار بعد از بروز سیلاب رودخانه هیرمند و انشعابات آن، سه هامون به هم متصل شده و به شکل یک نعل اسب دیده می‌شوند.
هامون هیرمند
نوری افزود: این هامون حدود ۴۷۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در فاصله ۴۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل واقع است. سطح آن از سایر هامون‌ها بیشتر ولی عمق آن کمتر است. عمق متوسط در زمان پر آبی یک متر، در شرایط میان آبی نیم متر و در کم آبی صفر تعیین شده است.
وی تصریح کرد: در سال‌های عادی بویژه از اواخر تابستان تا اوایل زمستان، هامون هیرمند به چندین برکه کوچک و بزرگ کم عمق تبدیل شده که بزرگترین آنها در قسمت شمال هامون هیرمند و غرب کوه خواجه واقع شده و سنگل نام دارد. از آنجایی که حیات این دریاچه به رودخانه هیرمند و انشعابات فرعی آن وابسته است، آبگیری آن منوط به نوسانات طبیعی یا مصنوعی(احداث کانال) رودخانه هیرمند بوده و قطعا آبگیری اخیر مخازن چاه نیمه، سدهای زهک، سد سیستان یا سد کجکی در افغانستان تأثیر زیادی در کاهش آبگیری دریاچه داشته است، به ویژه در سال‌های اخیر بروز خشکسالی از یک طرف و احداث سدهای جدید و آبگیری مخازن چاه نیمه از طرف دیگر، ظرفیت آبی رودخانه هیرمند را کاهش داده و منجر به خشکی هامون هیرمند شده است.
هامون صابری
نوری گفت: ارتفاع این هامون حدود ۴۷۵ متر از سطح دریا بوده و در فاصله ۲۷ کیلومتری شمال غربی شهرستان زابل واقع شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه بیان کرد: عمق متوسط هامون صابری در مواقع پرآبی 1.5 متر و در شرایط میان آبی و کم آبی یک متر تعیین شده است.
هامون پوزک
معاون پژوهشی دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی محیطی دانشگاه سیستان و بلوچستان در ادامه بیان کرد: این هامون سابقا سواران نیز نامیده می‌شد. حدود 476.5 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و مساحت آن ۱۴۸۴ کیلومتر مربع است که ۳۳۰ کیلومتر مربع آن در ایران و بقیه در خاک افغانستان است.
نوری گفت: هامون پوزک در انتهای بخش شمال شرقی دشت سیستان در خاک افغانستان قرار دارد که در مواقع پرآبی سرزیر آن ابتدا به شمال شرقی دشت، تحت عنوان پوزک ایران وارد شده و پس از مشروب کردن اراضی شمالی منطقه به هامون صابری اتصال می‌یابد.
وی اضافه کرد: این هامون در اکثر اوقات سال دارای آب بوده و کیفیت آب، به علت تراکم کم جوامع انسانی در اطراف آن و ایجاد آلودگی کمتر، بهتر از هامون هیرمند و صابری است.
وی خاطرنشان کرد: هامون پوزک از چند برکه جدا از هم تشکیل شده که بزرگترین این برکه ها برینگک به وسعت ۲۰۸ کیلومتر مربع است. برکه های دیگر آن چونگ سرخ، کوشک ، چونگ برفی و چونگ خرگوشی است.
وی در خصوص علت خشکسالی‌های اخیر تالاب هامون اظهار کرد: یکی از عوامل بروز خشکسالی‌های شدید، قرار گرفتن تالاب هامون در یکی از گرم و خشک‌ترین اقلیم‌های جهان است. متوسط بارندگی دنیا ۷۵۰ میلیمتر در سال است که این مقدار در ایران حدود ۲۵۰ میلیمتر ودر سیستان در شرایط معمولی ۵۹ میلیمتر است. کمبود بارش به همراه تبخیر بسیار زیاد(۴۷۴۷میلیمتر در سال) و عمق کم دریاچه، باعث از دست رفتن سریع آب می‌شود.
وابستگی تالاب به رودخانه مرزی هیرمند
وی اظهار کرد: با توجه به متکی بودن حیات سیستان به رودخانه هیرمند که بین دو کشور ایران و افغانستان مشترک است، از سال ۱۳۱۰ هجری شمسی چندین قرارداد بین دولت‌های دو کشور در مورد تقسیم آب هیرمند منعقد شد که متاسفانه به دلیل بی ثباتی حکومت در افغانستان، چندین دوره شاهد قطع آب هیرمند به ایران و ایجاد خشکسالی‌های شدید بوده‌ایم که اثرات زیانبار اقتصادی و اجتماعی زیادی را به همراه داشته است.
باد‌خیز بودن منطقه
وی تصریح کرد: در بررسی شدید پتانسیل باد در ۶۰ ایستگاه هواشناسی کشور، ایستگاه زابل بالاترین فراوانی و سرعت را به خود اختصاص داده است و بدلیل خشک بودن محیط، با میانگین تعداد 80.7 روز طوفانی در سال طی یک دوره پنج ساله (۱۹۹۵-۱۹۹۰) رتبه دوم وقوع طوفان‌های ماسه‌ای در قاره آسیا را داراست.
اثرات خشکسالی
نوری افزود: مهم‌ترین پیامد خشکسالی، تشدید پدیده بیابان زایی است، بخصوص طی خشکسالی طولانی مدت که تبعات گسترده اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی را به دنبال داشته است.
وی ادامه داد: با خشک شدن بستر وسیع تالاب هامون و نیزارهای انبوه آن، با تولید شش تن در هکتار، صید صیادی در منطقه غیر ممکن و تالاب که روزی منبع درآمد ۱۵ هزار صیاد با ۱۲هزار تن صید ماهی در سال بود، به کفه‌ای خشک و ترک خورده تبدیل شد و نه تنها آثاری از نیزارهای انبوه که منبع اصلی تغذیه ۱۲۰ هزار رأس دام منطقه بود، به جای نماند، بلکه گونه‌های مقاوم به خشکی نیز به شدت تهدید و تردد دام‌ها باعث لگد‌کوبی شدید بستر خشکیده دریاچه و افزایش فرسایش بادی در منطقه شد.
وی در خصوص مهم‌ترین اثراتی که طوفان‌های گرد و غبار بر منطقه می‌گذراند، افزود: مدفون شدن روستاها و اماکن در زیر توده‌های ماسه ، کوچ اهالی به شهر‌ها و حومه آن و معضلات اقتصادی اجتماعی افزایش تراکم جمعیت شهری، از بین رفتن فرصت‌های شغلی، فقر افزایش فعالیت‌های غیر قانونی از جمله قاچاق سوخت، تردد از بستر خشک دریاچه و به تبع آن تخریب و فرسایش بیشتر، پرشدن کانال‌های آبرسانی و افزایش هزینه‌های لایروبی، بالا آمدن بستر رود خانه‌ها و مسدود شدن مجاری آب بر اثر ورود شن و ماسه و هرز رفتن میلیون‌ها متر مکعب آب در سال، خسارت اقتصادی فراوان به تأسیسات کشاورزی و محصولات تولیدی از مهم‌ترین اثرات خشکسالی تالاب هامون است.
مخازن چاه نیمه
نوری ادامه داد: چاه نیمه سه حفره یا سه گودال طبیعی در کنار رودخانه هیرمند هستند که در تراس‌های دوره کواترنری ایجاد شده‌اند. این مخازن در جنوب شرقی سیستان، حاشیه مرز ایران و افغانستان، در فاصله تقریبی ۴ کیلومتری در ساحل دلتای هیرمند قرار گرفته‌اند.
وی گفت: وجود چاه نیمه‌ها در سیستان، عامل مهمی برای ماندگاری مردم در این منطقه به شمار می‌رود، به خصوص تداوم بحران خشکسالی‌های اخیر در سیستان، نیاز مردم به چاه نیمه‌ها را به نحو چشمگیری افزایش داده است.
انتهای پیام
نظرات