حدود ۷۰۰ سال پیش در شهر اولین‌ها، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت‌عنوان «ربع رشیدی» به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد که امروزه فقط از این بنای تاریخی و ارزشمند جهان اسلام دوره ایلخانی تلی خاک و چند ستون باقی مانده است.

* در کوچه پس کوچه‌های ربع رشیدی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ی آذربایجان‌شرقی، زمانی که خواجه رشیدالدین این مجتمع عظیم علمی را در شهر اولین‌ها تأسیس می‌کرد، فکر این را نمی‌کرد روزگاری این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها، به این حال و روز افتاده باشد؟

بدین‌سان، این مجموعه در زمان آبادانی، بزرگترین مجتمع علمی، آموزشی و وقفی بود، به‌طوری‌که سالانه بیش از 6000 دانشجو برای آموختن علوم مختلف به شهر تبریز سفر می‌کردند، در آن مجتمع دو کتابخانه وجود داشت که در یکی از آنها تنها 1000 جلد قرآن و 60 هزار جلد کتاب در انواع علوم، تواریخ و اشعار برای مطالعه و تحقیق دانشجویان، محققان و دیگر اقشار مختلف مردم نگهداری می‌شد. با این وجود، حدود 200 قاری قرآن از کوفه، بصره و شام دایما و به نوبت در این مرکز قرآن را تلاوت می‌کرده‌اند و 500 فقیه و 1000 طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بوده‌اند و 50 پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفای آن به معالجه بیماران اشتغال داشته‌اند.

* ربع رشیدی در شهر اولین‌ها غریبی می‌کند

البته نباید فراموش کرد که ربع رشیدی در روزگار عصر خود، شهری کوچک اما پیشرفته و تخصصی بود که در آن 30 هزار خانه و 24 کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به‌طوری‌که این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده‌ی دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی، قرار می‌گرفت که فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف جهان از جمله ایران و بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد که از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می‌شد.

از سوی دیگر، به استناد وقف‌نامه‌ای که از بانی آن به یادگار مانده، ربع رشیدی مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌های روز بوده و علاوه بر زبان‌های فارسی و عربی، دروس رایج به زبان‌های ترکی، چینی، یونانی، عبری، مغولی و احتمالاً سانسکریت تدریس شده و هزاران دانشجو در آن مشغول تحصیل بوده‌اند.

در واقع آنچه در این راستا مهم به‌نظر می‌رسد این‌که، همان‌گونه که در دوران خواجه‌رشیدالدین ربع‌رشیدی یک شهر تخصصی و آینده‌نگر بود، امروز نیز باید به این مجموعه و ظرفیت‌های گذشته آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم، چون این آثار هویت و میراث گرانقدر تاریخ کشور هستند و باید برای احیا، حفظ و نگهداری آن از جان و دل مایه بگذاریم و از هیچ کوششی دریغ نکنیم.

* احیای ربع رشیدی، زیر چتر کدامین ناجی ...

بررسی‌ها نشان می‌دهد، شهر تبریز در میان شهرهای ایران در طول تاریخ کشور در دوره‌های مختلف زمانی از جمله در قرن اول هجری، دوران ایلخانان، صفویه و قاجاریه و حتی پس از این دوران به علت موقعیت جغرافیایی خاص منطقه و مردم با غیرت و تلاشگر نقش تعیین‌کننده‌ای در مبادلات علمی، بازرگانی و فعالیت‌های صنعتی در سطح ملی و فراملی داشته است و از دیر باز برای اهل علم، سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان نام آشنایی است و این شهر به شهیدان محراب، شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی، شهید آیت‌الله مدنی، شهر سردارانی چون باکری‌ها، یاغچیان‌ها، شفیع‌زاده‌ها، تجلایی‌ها، شهر سردار ملی، سالار ملی، شهر سه علامه‌ها امینی، طباطبایی، جعفری و شهر عاشوراییان مشهور است.

به بیان دیگر، با توجه به این پتانسیل‌ها و واقعیت‌ها تاسیس ربع‌رشیدی از سوی خواجه رشیدالدین در شهر اولین‌ها به دور از انتظار هم نبوده است. حال آنچه در این خصوص حایز اهمیت است، این‌که محوطه‌ی تاریخی ربع رشیدی و وقفنامه‌ی آن در سال‌های ۱۳۵۴و 1386 به ترتیب در فهرست آثار ملی کشور و میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده اما به‌نظر می‌رسد، بعضی نامهربانی‌ها باعث شده این اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام پس از ثبت و گذشت 38 سال در کشور و 9 سال در یونسکو همچنان در مهجوریت مانده و این اثر هم‌چنان در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی مسوولان و دوستداران علم، تاریخ و میراث فرهنگی در سراسر دنیاست. این بنا نماد بیداری اسلامی و تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی است و احیاء آن نشانه‌ای است از پرچمداری اسلام بر بام علم و دانش.

* میراث فراموش شده

بدون تردید باید گفت که بنا به نوشته‌ی مورخان و گزارش‌های سیاحان خارجی بخش‌هایی از این موقوفه تا عصر صفویه و حتی دوره‌ی قاجار پا برجا بود. اما هم‌اکنون جز دیوار استحکاماتی، پایه و برج‌ها چیزی از آن باقی نمانده و بیشتر زمین‌های آن به موسسات و اماکن مسکونی تبدیل شده است.

به بیان دیگر، ملت ایران دارای تاریخ و تمدن پر افتخار و طولانی است، به‌طوری‌که در طول تاریخ زندگی بشریت در اکثر عرصه‌های علمی، فرهنگی و هنری پرچمدار تمدن اسلامی در جهان بوده و هست که دیگر ملت‌ها از آن بی‌بهره هستند.

بدینسان، آنچه در این راستا اهمیت دارد حفظ این دستاوردها و احیای فرهنگ، تاریخ و تمدن پر افتخار و طولانی گذشته ملت ایران در زمینه‌های مختلف است که نمونه‌ی بارز آن نقش و جایگاه ربع رشیدی به‌عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه‌ی آموزشی جهان اسلام در دوره مذکور است. از این‌رو، حفظ میراث فرهنگی برای یک ملت، پشتوانه‌ی حیات فرهنگی در آینده است. در حقیقت پویایی و بقای تاریخ و فرهنگ در آینده، نیازمند پیوستگی میان دیروز، امروز و فردای ملت‌هاست.

* ربع رشیدی در مسیر احیا ... !؟

ناگفته نماند، احیا و بازآفرینی مجموعه‌ای عظیمی همانند ربع رشیدی با توجه به مقتضیات امروزی ملت ایران در عرصه‌های مختلف تولید علم و فناوری از آرزوهای دوستداران تاریخ و فرهنگ این سرزمین است چون ربع رشیدی جزو افتخارات کشور ماست و نباید با بی‌توجهی به آن، نسل‌های امروز و آینده را از وجود داشتن چنین مجتمع عظیم دانشگاهی، علمی و وقفی در دنیا محروم بکنیم.

در همین راستا، خوشبختانه در سال‌های اخیر مقدمات کار برای احیا و باز آفرینی هویت علمی، فرهنگی و تاریخی این مجتمع آغاز شده که از جمله این کارها می‌توان به تصویب اساسنامه‌ی مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی ربع رشیدی در شورای عالی انقلاب فرهنگی، رونمایی از اساسنامه احیای ربع رشیدی، تاسیس و آغاز فعالیت این مجتمع، آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه‌ی تاریخی ربع رشیدی، جشنواره‌ی بین‌المللی ربع رشیدی، برگزاری کنگره‌ی فرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی، اعطای جایزه‌ی ربع رشیدی در حوزه‌ی فناوری‌های نوین، طرح احیای ربع رشیدی و مقدمات ایجاد مرکز مطالعات ایلخانی ... اشاره کرد که به‌نظر می‌رسد، این اقدامات برای شناساندن تاریخ و چهره‌ی واقعی این میراث علمی، فرهنگی و تاریخی کشورمان کافی نبوده و باید بیشتر از اینها روی آن سرمایه‌گذاری شود.

* به یاد صالحات باقیات آن خواجه هم باشیم

اسلام آیین حق الهی و زندگی است که جامع‏‌ترین و شفاف‌ترین برنامه را برای رستگاری انسان‌ها در نظر گرفته شده که از جمله مهم‌ترین آنها، سنت حسنه وقف بوده که در طول تاریخ اسلام بیش از هر آئین دیگری مورد توجه بوده که خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در عصر خود ضمن واقف بودن به اهمیت موضوع و جایگاه وقف به‌عنوان صالحات باقیات اقدام به انتشار وقف‌نامه ربع‌رشیدی می‌کند که در این وقف‌نامه اطلاعات دقیق و مستندی درباره‌ی نوع و چگونگی فعالیت‌های مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی ربع رشیدی هم‌چنین ارزش خدمات خواجه در پیشبرد و توسعه‌ی امور فرهنگی و آموزشی به‌دست می‌آید.

بر این اساس، به‌واسطه ارزش و اهمیت همین وقفنامه است که آن در فهرست حافظه‌ی جهانی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت می‌رسد. حالا حرف حسابی که در این زمینه باقی می‌ماند، این‌که تاریخ و تمدن ملت ایران در عرصه‌های مختلف نقطه عطفی برای جوامع بشری بوده که جهانیان هم به مساله اذهان دارند اما متاسفانه ما کمتر به قدر داشته‌های خویش می‌بالیم و افتخار می‌کنیم و با بی‌توجهی سبب فراموش شدن آنها می‌شویم.

* بر پیشانی میراث گرانقدر خود، مهرتاریخ انقضا نکوبیم

نکته در خور تامل دیگر این‌که، ربع رشیدی در زمان عصر خویش ممتازترین موسسه‌ی موقوفه و بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان دنیا بشمار می‌رفت که به یقین چراغ هدایت ایرانیان و دیگر ملت‌ها هم بوده است. از این‌رو به‌نظر می‌آید ما دانسته یا ندانسته پشت به میراث گرانقدر خویش می‌کنیم که می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری برای آینده‌ی کشورمان داشته باشد. حال برای رسیدن به نقش و جایگاه ربع رشیدی به‌عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه‌ی آموزشی جهان اسلام کجای راه هستیم، که این را مسئولان و دست‌اندرکاران متولی باید پاسخ دهند.

همین...

یاداشت از موسی کاظم زاده

انتهای پیام