اشاره‌:
آن‌چه كه درپي مي‌آيد دومين بخش از كارگاه «سياست‌هاي توليد بذر و نهال» است كه از سوي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) با حضور خانم مريم رحمانيان كارشناس موسسه‌ي توسعه پايدار و محيط زيست و نماينده‌ي خاورميانه كميته‌ي بين المللي برنامه ريزي براي حاكميت غذا(International Planning Committee for Food Sovereignty - IPC) و احمد طاهري با بيش از 30 سال سابقه در بخش اجرا و تحقيقات كشاورزي و مسوول كميته‌ي توليدكنندگان محصول سالم انجمن علمي كشاورزي بوم شناختي ايران و مديرعامل تشكل توسعه پايدار دشت گرمسار برگزار شد.
در اين كارگاه به اهميت جايگاه بذر به‌عنوان نهاده‌اي اوليه و مهم مورد بررسي قرار مي‌گيرد، به‌نحوي‌كه بسياري از كشورها درنظر دارند توليد اين نهاده را در انحصار خود در آورند تا بتوانند با ارائه‌ي بذور هيبريد كه تنها مي‌توانند در شرايط خاص و بهره‌گيري از نهاده‌هاي وارداتي كه اغلب توسط همان شركتهاي توليد كننده‌ي بذر توليد مي‌شوند توليد و به ديگر كشورها صادر مي‌شوند به سودهاي كلاني دست يابند.
گفتني‌ست استفاده از بذرهاي هيبريد وارداتي كه از آنها به‌عنوان بذرهاي يكبار مصرف نيز ياد مي‌شود منجر به از بين استقلال و به‌خطر افتادن امنيت غذايي و ملي كشورهاي واردكننده‌ي خواهد شد.
باوجود آن‌كه بيشتر كشاورزان جهان از بذرهاي خودمصرفي كه علاوه بر رايگان بودن بومي مناطق كشت و زرع نيز هستنند و نسبت به تنش‌هاي گوناگوني همانند خشكي، آفات، بيماري‌ها و سرمازدگي مقاومت خوبي از خود نشان مي‌دهند، سازمان تجارت جهاني و كنوانسيون upov در تلاش هستند تا با ارائه‌ي تبليغات مثبت كشاورزان را تشويق به خريد بذرهاي شركت‌هاي چندمليتي و عدم استفاده از بذرهاي بومي كنند.
در ادامه بخش دوم اين كارگاه به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد.  

*وابستگي بذر سبزي، صيفي و دانه‌هاي روغني*
*از بذر بومي محصولات استراتژيك حفاظت كنيم* 

 خبرنگار:
درحال حاضر كشورما وارد كننده‌ي بذر چه محصولاتي است؟

رحمانيان: 
ما در بذر محصولاتي همانند سبزي، غلات و سويا وابسته هستيم، اما در بذر گندم و جو كه در واقع محصولات استراتژيك كشورما هستند خودكفاييم و كشاورزان ما يا از بذر خودمصرفي و يا بذوري كه شركت‌هاي خدمات كشاورزي در اختيار آنها قرار مي‌دهند استفاده مي‌كنند.
لازم به توضيح است بذرهايي كه زارعين از شركت‌هاي خدماتي دريافت مي‌كنند هيبريد بوده و تنها مي‌توان آنها را براي يك‌سال كشت كرد، گرچه محصول آنها بذر مي‌دهد و مي‌توان آنها را براي سال دوم نيز كشت داد اما متاسفانه محصولي مي‌دهد كه با محصول مادري آن بسيار متفاوت بوده و از لحاظ كيفي و ظاهري داراي مشكلاتي‌ست به بيان ديگر بذرهاي هيبريد يك‌بار مصرف هستند و اگر بخواهيم از آنها در مزارع‌مان استفاده كنيم مجبور به واردات هرساله‌ي آنها هستيم.
همان‌طور كه پيش از اين نيز اشاره كردم ما در ارتباط با بذر سبزي وابستگي شديدي به ديگر كشورها داريم و متاسفانه عمده‌ي بذر سبزي و صيفي ‌جات ما وارداتي هستند؛ كشاورزان ما بذرهاي بومي كشور خودمان را كنار گذاشته‌اند و از بذرهايي استفاده مي‌كنند كه توليد محصول از آنها نيازمند فراهم كردن شرايط ايده آل مصنوعي و تحميل ميزان قابل توجهي از سم و كود شيميايي به محيط زيست است درصورتي‌كه بذرهاي بومي ما محصولات به مراتب بهتر از بذور وارداتي خواهند داشت؛ به باورمن تجارت جهاني سعي دارد هويت كشورها را از بين ببرد و مصرف كنندگان نا آگاه از سياست‌هاي عوام فريبانه‌ي تجارت جهاني با بي‌توجهي از كنار اين موضوع مي‌گذرند و تمايل به خريد محصولاتي دارند كه تنها معيار آنها ظاهر زيبا و فريبنده است و معيارهاي كيفي، طعم و سلامت آن توجه چنداني ندارند. كشورما يكي از بزرگ‌ترين وارد كننده‌هاي بذر خيار در دنياست، اين‌ درحالي‌ست كه خيارهاي بومي‌ما داراي كيفيت و مزه‌ي خوبي هستند.

*تنها هنر بذرهاي هيبريد يك‌بار مصرف بودن آنهاست*

طاهري:
در واقع هدف شركت‌هاي چندمليتي از توليد بذر افزايش راندمان است و به باور من آنها نمي‌خواهند كشورهاي ديگر امنيت غذايي داشته باشند. امروزه در دنيا كشاورزي رايج نقش مهمي پيدا كرده است و زارعين به دليل عدم آگاهي و سياست‌هاي نادرست اعمال شده در كشورشان در مصرف كود، سموم شيميايي و بذرهاي هيبريد كوتاهي نكرده‌اند و كشاورزي صنعتي را جايگزين كشاورزي ارگانيك و طبيعي كرده‌اند كشاورزان بابت خريد بذر هندوانه، خربزه و گوجه فرنگي كيلويي 700-600 هزار تومان پول مي‌دهند و تنها تعريف آنها از بذر هيبريد، بذري است كه آنرا بايد يكبار كشت كنند و در واقع اين بزرگ‌ترين هنري‌ست كه اين نوع از بذور براي اربابان خود به ارمغان مي‌آورند درحالي‌كه كشاورزان به راحتي و بدون صرف مبالغ بالا مي‌توانند از بذرهاي بومي و خودمصرفي استفاده كنند.
متاسفانه ما در سال گذشته تنش بسيار بالايي در ارتباط با امنيت غذايي داشتيم چراكه دنيا در آستانه‌ي يك بحران غذايي بود و با تغيير الگوي كشت تا حدودي اين بحران برطرف شد.
تجارت جهاني كه پديده‌ا‌ي تقاضا محور است در نظر دارد كه تمام كشورها را مجبور كند تا از الگوهاي مصرف از تجارت جهاني استفاده كرده و متقاضايان بازار جهاني ‌شوند؛ در واقع آنها درپي بيرون كردن كشاورزان از مزرعه و واردات بذور شركت‌هاي چند مليتي به تمام كشورهاي دنيا هستند به عبارت ديگر مي‌خواهند تكنولوژي خود را به ديگران تحميل كنند.
مثالي كه من به‌عنوان يك كشاورز در دشت گرمسار مي‌توانم به آن اشاره كنم آن است كه در سال گذشته ما دچار سرما و پس از آن خشكي و كم آبي شديم متاسفانه كشاورزاني كه از خدمات كشاورزي بذر گرفتند دچار خسارت هنگفتي شدند و از شش هكتار گندم كشت شده در مزارع خود تنها توانستند دو هكتار برداشت كنند اما كشاورزان اندكي كه از بذر بومي كه در واقع اين بذور درطول ‌40-30 سال با شرايط منطقه سازگار شده بودند استفاده كردند خسارت چنداني متحمل نشدند و توانستند همانند سالهاي پيش گندم برداشت كنند و درنهايت كشور با وجود آن‌كه در سال 1386در توليد گندم خودكفا شده بود به بزرگترين وارد كننده‌ي گندم در سال1387( 12 ميليون تن گندم نياز كشور و هفت ميليون تن گندم وارد كرديم) تبديل كند و علت آن به نظر من آن است كه كشاورزان بذرهاي خود را كنار گذاشته اند چراكه مي‌خواهند در سوي الگوي تجارت جهاني حركت كنند.
كشاورزان تفكرات يكساني ندارند، و بسياري از آنها هميشه نسبت به سم، كود، بذر و فرآيندهاي گوناگون شكايت دارند. براي نمونه بذر را مي‌كارند اما سبز نمي‌شود يا آن‌كه بذرها نسبت به آفات و بيماري‌ها مقاوم نيستند؛ در واقع يكي از وظايف امور توليدي آگاه كردن كشاورزان نسبت به حق حقوق و سياست‌هاي حاكم خود در مورد بذر است كه سياست‌هاي نام برده ممكن است منطقه‌اي، ملي و يا بين المللي باشد، قابليت اجرا داشته باشد يا خير.

*ايران مهد تنوع ژنتيكي در دنياست*
*جهت‌دهي بانك ژن به سوي حفظ ذخاير ژنتيكي* 

من به‌عنوان يك كشاورز بسيار متاثر مي‌شوم هنگامي‌كه مي‌شنوم كشورما كه خود زادگاه و زيستگاه تنوع ژنتيكي در دنياست بايد بزرگ‌ترين وارد كننده خيار باشد و به باور من كارشناسان اين رشته در برابر نسل آينده بايد پاسخگو باشند.

خبرنگار:
آيا براي حفظ بذرهاي بومي كه با وجود واردات بي‌رويه‌ي بذر و هم‌چنين اصلاحات ژنتيكي بذر، تلاشي صورت مي‌گيرد؟

رحمانيان:
حدود 100 سال است كه به منظور جلوگيري از نابودي بذرهاي بومي موضوع بانك ژن ‌مطرح شده است؛ اهميت اين موضوع تا به اين حد است كه در جلسات بين المللي سازمان ملل و FAO در ارتباط با نابودي بذرهاي بومي كه پيدايي و سازگاري آنها با محيط خود حاصل ساليان طولاني و تلفيق پايه‌هاي مادري مقاوم است صحبت‌هاي بسياري شده است؛ و بذرهايي كه ما به‌راحتي داريم آنها را نابود و با بذرهاي هيبريد و وارداتي جايگزين مي‌كنيم داراي ارزش بالايي هستند و نبود آنها به‌طورحتم نسل‌هاي بعدي را با مشكل مواجه خواهد كرد، براي نمونه ممكن است در سال‌هاي آتي آب و هواي كشورما به سوي آب و هواي خشك و كويري گرايش پيدا كند بنابراين بذرهايي كه بومي مناطق خشك و گرم مي‌باشند در آن موقع براي ما اهميت بسياري پيدا خواهند كرد، چراكه اين بذرها ممكن است درطي 10 هزار سال به‌وجود آمده باشند و ما نبايد به راحتي آن‌ها را از دست بدهيم، از سوي ديگر گياهاني بومي مناطق مرطوب هستند بنابراين مي‌توانيم بذرهاي بومي اين مناطق را باهم تلفيق و بذر مناسبي را كشت دهيم.
بدين منظور مخزن و يا بانك ژن به‌منظور حفاظت و تلفيق بذرهاي بومي از شهرها و روستاهاي گوناگون جمع آوري شده در كرج تاسيس شد و تا جايي‌كه من اطلاع دارم حدود 17 هزار نمونه بذر در سردخانه اين بانك ژن نگهداري مي‌شوند البته ممكن است تمام بذرهاي موجود در بانك ژن متفاوت نباشند بنابراين بايد كشاورزان و بانك ژن همكاري‌هاي بيشتري را باهم داشته باشند. گفتني‌ست بسياري از بذرهاي از بين رفته در سردخانه بانك ژن هنوز وجود دارند و مي‌توان آنها را در مزارع احياء كرد.
برخي از آن‌ بذرها ممكن است ويژگي مورد نظر ما را داشته باشند بنابراين مي‌توانيم آنها را به‌همان صورت كشت دهيم از سوي ديگر با تلفيق برخي از آنها مي‌توانيم بذرهاي جديدي را بدست آوريم كه نسبت به نسل مادري خود بهتر عمل مي‌كنند.

*كشاورزان تمايل به خريد بذر محصولاتي دارند كه نسبت به تنش‌ها مقاوم باشند*

طاهري:
در اين‌جا مي‌خواهم به موردي اشاره كنم، ما به منظور مشاهده‌ي اختلاف راندمان ميان بذرهاي بومي و بذرهاي هيبريد تصميم گرفتيم 100 گونه از بذرهاي اصفهاني را در گلخانه‌اي درست كنار بذرهاي هيبريد كشت دهيم درست است كه بذرهاي هيبريد پر محصول تر خواهند بود اما زنبورهاي عسل هنگامي‌كه وارد گلخانه مي‌شدند به سوي گياهان بومي مي‌رفتند و تمايلي به گياهان پر محصول نداشتند هم‌چنين حاصل بذرهاي اصفهاني خيارهايي با كيفيت بالا و طعم خاصي بود.
هم‌چنين هنگامي‌كه ما بذر هيبريد را دريافت مي‌كنيم با توجه به آن‌كه اين بذرها تنها در شرايط آب و هوايي و خاكي كه مورد آزمايش قرار گرفته‌اند افزايش عملكرد دارند در صورتي‌كه بخواهيم آنها را وارد منطقه‌ي ديگري كنيم با مشكل مواجه خواهيم شد در صورتي‌كه با بذرهاي بومي و بهره‌گيري از طرح اصلاح مشاركت بذر ما اين مشكلات را برطرف خواهيم كرد و گياهان در برابر اختلاف‌ها و تنش‌ها گوناگون همانند گرما – سرما - آبياري و... مقاومت خوبي از خود نشان مي‌دهند.
به شيوه‌اي كه خود كشاورزان مي‌توانند وضعيت و مقاومت گياهان را نسبت به عوامل گوناگون تنش‌زا مشاهده و بر اساس مقاومت آنها امتياز دهند در نهايت مي‌توانند انتخاب درستي براي انتخاب بذر در سال آينده داشته باشند بنابراين به نوعي دانش بومي‌ كشاورزان با علوم محققين و كارشناسان كشاورزي تلفيق خواهد شد و همه به اهميت اصلاح تكاملي بذر پي خواهند برد.
لازم به توضيح است كارشناسان و محققين ما با توجه به آن‌كه بيشتر زمان خود را در ايستگاه‌ها تحقيقاتي به بررسي مسائل و مشكلات كشاورزي مي‌پردازند و گياهان را در شرايط آزمايشگاهي مي‌سنجند؛ اين درحالي‌ست كه كشاورزان ما با درنظر گرفتن شرايط مزارع ممكن است به ويژگي‌هاي ديگري از محصول توجه كنند براي نمونه اندازه‌ي محصول براي آنها بسيار مهم است چراكه در اين صورت كمباين راحت‌تر محصول را خواهد چيد.
هم‌چنين كشاورزان به خصوصيات كاه و كلش نيز توجه مي‌كنند چراكه براي خوراك دام آنها داراي اهميت است براي نمونه در سال گذشته قيمت هر كيلوگندم 220 تومان و قيمت كاه 300 تومان بود.
كارشناسان و محققين به خوشه‌ي گندم مي‌نگرند اما براي كشاورزي كه براي نمونه در گرمسار كار مي‌كند به اين موضوع توجه دارد كه گندم‌هايي كه كاشته است تا به چه ميزان در برابر بادهاي گرمي اين منطقه دوام مي‌آورند.
ممكن است در ايستگاه‌هاي تحقيقاتي كرج كه در آنها گندم كشت شده است بادشكن وجود داشته باشد اما در شهر گرمسار اين گونه نيست و اگر بخواهيم با كاهش عملكرد اين محصول مواجه نشويم بايد از بذري استفاده كنيم كه محصولي با ساقه‌هاي با دوام بالا داشته باشد.
در صورتي‌كه از كشت تكاملي استفاده كنيم مي‌توان به گياهاني برسيم كه داراي ويژگي‌هاي مثبتي همانند مقاومت به خشكي، شوري يا آفات و بيماري‌ها باشند و در آينده چنان‌كه همانند سال گذشته با معضل خشكسالي مواجه شديم مي‌توانيم رقم مورد نظر را پيدا و كشت دهيم.
در اصلاح مشاركتي بذر، بذرهاي ما در طي ساليان متوالي نسبت به شرايط بومي منطقه‌ي خود سازگار شده و در واقع طبيعت نسل‌هايي از گياهان را مي‌پذيرد كه بتوانند در آن شرايط بهترين مقاومت را از خود نشان دهند.

ادامه دارد....

گفت وگو: مهندس مرجان طاووسي
خبرنگارمهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي ايران