اشاره:
كيفيت مطالعات پشتيبان اسناد توسعه، نقش بسيار پراهميتي در قابليت‌هاي اين اسناد دارد؛ اين مطالعات از منظر كاربردي و نظري مباني شكل گيري اسناد توسعه را تدارك مي‌بينند و اهداف و جهت‌گيري‌هاي اصلي آن‌ها را تعيين مي‌كنند.
 بررسي وضعيت موجود، نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) يكي از مهم‌ترين مطالعات پشتيبان برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد تحت عنوان بسته پيشنهادي آب، كشاورزي و منابع طبيعي است كه  توسط  دبيرخانه ستاد برنامه‌ي چهارم توسعه در موسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي براي تنظيم برنامه‌ي پنجم توسعه در بخش كشاورزي تدوين شده است. در بخش نخست اين گزارش به بيان  وضعيت موجود  كشور در زيربخش‌هاي جنگل ومرتع، آب و خاك، زراعت، باغباني و دام ‌وطيور پرداخته شد. در دومين بخش از اين گزارش به بيان وضعيت موجود در زيربخش‌هاي شيلات، تحقيقات آموزش و ترويج، حفظ نباتات، دامپزشكي و مكانيزاسيون پرداخته مي‌شود.

گفتني‌ست سرويس مسائل راهبردي ايران پيش از اين مطالعات SWOT انجام گرفته در 19 زير بخش كشاورزي كه براي تنظيم برنامه‌ي توسعه چهارم توسعه در همين موسسه انجام گرفته بود را منتشر كرده است. اين مطالعات با عنوان مجله SWOT در زيربخش‌هاي كشاورزي (براي مشاهده متن كامل خبر كليك كنيد) منتشر شد.

سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران، همچنين، گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعدد ديگري در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي توسعه‌ي بخش از منظر اقتصادي و فني منتشر كرده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.

7 ـ شيلات:
توسعه شيلات از ضروريات مغفول مانده‌اي است كه در برنامه‌هاي قبلي توسعه توجه لازم به آن معمول نگرديده است. همان‌گونه كه ملاحظه مي‌شود طي برنامه‌هاي قبل، تامين گوشت سفيد سبد مصرفي خانوارها عمدتا از طريق تامين گوشت مرغ صورت پذيرفته است. در حالي كه از نظر مزاياي تغذيه‌اي، هزينه توليد وابستگي ارزي كمتر، امتيازات ويژه‌اي در صيد و پرورش آبزيان وجود دارد.
از اهداف عمده شيلات در برنامه چهارم توسعه افزايش سهم سرانه 2 گرم پروتئين در روز در پايان برنامه بوده است به نحوي كه از 55/2 گرم به 55/4 گرم ارتقاء يابد. تا پايان سال 1386 كليه اهداف پيش‌بيني شده براي شيلات به صورت كامل محقق گرديده است. مجموع صيد و پرورش ماهي در سال 1386 حدود 562 هزار تن بوده است كه از اين رقم معادل 368 هزار تن از طريق صيد در آب‌هاي جنوب و شمال ( جنوب 329 هزارتن و شمال 39 هزارتن ) و حدود 194 هزار تن از طريق آبزي‌پروري حاصل گرديده است.
از مجموع 562 هزار تن محصولات و فرآورده‌هاي شيلاتي، 393 هزار تن ( 70درصد ) به مصارف مستقيم انساني، 128 هزار تن ( 23 درصد ) براي مصارف صنعتي ( كنسرو) و 40 هزار تن ( 7 درصد ) براي تهيه پودر ماهي مصرف مي‌گردد.

8 ـ تحقيقات آموزش و ترويج:
فقدان نگرش تحقيقاتي و كمبود تحقيقات كاربردي كشور از ديرباز در فهرست مسائل كشور قرار داشته است. بخش كشاورزي نيز از اين قاعده مستثني نبوده و توسعه فعاليت‌هاي تحقيقات كاربردي همواره جزو اهداف مهم بخش كشاورزي محسوب گرديده است. در بند « ي »،‌ ماده 18 قانون برنامه چهارم نيز، توسعه تحقيقات كاربردي كشاورزي به ميزان 2 برابر سال پايه تصريح گرديده است. در حال حاضر سالانه بالغ بر سه هزار طرح تحقيقاتي در بخش كشاورزي در دست انجام مي‌باشد. توليد انواع نهاده‌هاي توليد از جمله هسته‌هاي اوليه و والدين بذور، نهال، بيوندك، انواع واكسن مومرد مصرف دام و طيور، پزشكي توبركولين و كيت‌هاي تشخيصي نيز از جمله فعاليت‌هاي تحقيقاتي در بخش كشاورزي است. همچنين منظور انجام تحقيقات كاربردي و تقاضا محور، نسبت به تدوين برنامه‌هاي راهبردي تحقيقات به تفكيك بخش عمده‌اي از محصولات كشاورزي ( 86 عنوان محصول ) با همكاري مستقيم بخش‌هاي اجرايي به عنوان بهره‌برداران اصلي نتايج تحقيقاتي حاصله، اقدام گرديده است.
در ارتباط با آموزش مي‌توان به آموزش‌هاي علمي ـ كاربردي، فني حرفه‌اي شاغلان بخش كشاورزي و صنايع روستايي و همچنين آدرس روستاييان و فنون نوين كشاورزي و دامداري و ارائه نتايج پژوهش‌هاي انجام شده به كاركنان، توليدكنندگان و بهره‌برداران بخش كشاورزي متناسب با شرايط اقليمي كشور بر اساس نياز مخاطبين و امكانات و شرايط بخش كشاورزي و جامعه روستايي به عنوان رئوس عمده فعاليت‌هاي آموزشي در بخش كشاورزي اشاره نمود.
در ارتباط با ترويج، در قانون برنامه چهارم، ايجاد انگيزه براي جذب متخصص توسط توليد‌كنندگان و بهره‌برداران به منظور گسترش آموزش و ترويج استفاده از خدمات فني بخش خصوصي و تعاوني به ميزان حداقل 30 درصد توليد‌كنندگان و بهره‌برداران، به عنوان يكي از تكاليف قانوني برنامه براي بخش كشاورزي تصريح گرديده است. در خصوص اقدامات انجام شده براي اين تكليف قانوني مي‌توان به جذب فارغ‌التحصيلان كشاورزي در مقاطع كارداني تا دكتري به عنوان كارشناسان ترويج در قالب طرح سربازان سازندگي و تلاش در جهت جلب مشاركت مردمي با تاكيد بر جوانان و فراهم نمودن فرضيه‌هاي جذب و سازماندهي آنها، همچنين حمايت و ارتقاي توانمندي‌ها و ظرفيت‌هاي تشكل‌هاي بخش كشاورزي و تعامل آنها با بخش‌هاي اجرايي اشاره نمود. همچنين از جمله فعاليت‌هاي مستمر ترويجي در بخش كشاورزي، سالانه بالغ بر يك ميليون نفر از بهره‌برداران بخش كشاورزي تحت پوشش آموزش‌هاي ترويجي و مهارت‌هاي غيررسمي قرار مي‌گيرند و سالانه بالغ بر 4 هزار ساعت برنامه راديويي و تلويزيوني در قالب فعاليت‌هاي ترويجي به بهره‌برداران بخش كشاورزي ارائه مي‌گردد.

9 ـ حفظ نباتات:
حفظ نباتات به عنوان يكي از زيربخش‌هاي اصلي پشتيبان و حامي توليد در بخش كشاورزي با عضويت در چندين كنوانسيون و معاهده بين‌المللي وظايف مهم و سنگيني را با رويكرد حاكميتي به دوش مي‌كشد و از جمله حفظ  كشور از ورود، استقرار و پراكنش آفات و بيماري‌هاي قرنطينه‌اي با اتخاذ تدابير و خط مشي‌هاي مناسب و حفاظت از توليدات گياهي در مزارع، گلخانه‌ها و مراكز توليد و انبارها از گزند آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز را دنبال مي‌كند. اين سازمان به دلايل ذكر شده از جمله سازمان‌هاي واكنش سريع مي‌باشد و در عملكرد منتهي به سال 1386 توانسته است به طور خلاصه اقدامات ذيل را انجام دهد، اعمال مقررات قرنطينه و موازين بهداشت گياهي با پوشش 100 درصدي محصولات گياهي، فرآورده‌هاي نباتي و ديگر اقلام تحت كنترل در مبادلات تجاري ( صادرات، واردات، ترانزيت و صادرات مجدد) و همچنين پوشش 100 درصدي مواد كاشتني، مواد و اندام‌هاي تكثيري مشمول قرنطينه بعد از ورود، استقرار شبكه‌هاي مراقبت و پيش‌ آگاهي در سطح 10 ميليون هكتار، كنترل آفات نباتي در سطح 5/4 ميليون هكتار، كنترل قرنطينه‌اي و ترخيص محصولات وارداتي به ميزان 14 ميليون تن / متر مكعب، مبارزه زراعي و مكانيكي با آفات نباتي در سطح 9/3 ميليون هكتار، صدور گواهي بهداشت نباتي براي5/2 ميليون تن محصول صادراتي، مبارزه با علف‌هاي هرز در سطح 8 ميليون هكتار، مبارزه با آفات همگاني در سطح يك ميليون هكتار، مبارزه  با آفات عمومي در سطح 800 هزار هكتار، مبارزه بيولوژيك با آفات در سطح 121 هزار هكتار، توسعه و ايجاد 600 واحد آزمايشگاه گياه‌پزشكي و ضد عفوني 1/1 ميليون تن بذر جهت كاشت.

10 ـ دامپزشكي:
دامپزشكي با كنترل بيماري‌هاي دامي، خوراك دام و فرآورده‌هاي دامي نقش مهمي در اقتصاد كشور، بهداشت و سلامت جامعه و امنيت غذايي دارد. فرآورده‌هاي دامي بخش اعظمي از مواد غذايي مصرفي در جامعه را تشكيل مي‌دهند كه براي افزايش كيفيت اين فرآورده‌ها توجه به مسائل بهداشتي دام ضروري است. شيوع بيماري‌هاي دامي از قبيل: آنفولانزاي طيور، جنون گاوي و تب برفكي مي تواند تجارت فرآورده‌هاي دامي را به شدت تحت تاثير قرار دهد. كه ضروري است با توجه به اهميت در برنامه پنجم احكام شخصي براي برنامه‌هاي بهداشت دام منظور گردد.
راه‌اندازي و بهره‌برداري از سامانه اطلاعات جغرافيايي در مراقبت و مبارزه با بيماري‌هاي دامي با هدف اطلاع‌رساني سريع و واكنش مناسب و به موقع مقابله با تهديدات بيماري‌هاي دامي و مشترك بين انسان و حيوان و كنترل سريع آنها از اقدامات موفق انجام شده در برنامه چهارم بوده كه نيازمند تقويت و تكامل آن مي‌باشد. در حال حاضر دامپزشكي ايران از نظر سازمان‌هاي بين‌المللي به عنوان كارآمدترين دامپزشكي منطقه شناخته شده است.
در راستاي اجرائي نمودن بند « و » ماده 18 قانون برنامه چهارم، دامپزشكي كشور با تامين بهداشت دام و افزايش سطح پوشش بهداشتي دام‌ها در برابر بيماري‌هاي دامي، توسعه كمي و كيفي قرنطينه‌ها، توسعه كشتارگاه‌هاي صنعتي و مراكز بهداشتي شير و همچنين كنترل بيماري‌هاي دامي مهم  نظير آنفولانزاي فوق حاد پرندگان و تب برفكي توانسته است نقش مهمي در تحقق تامين 29 گرم پروتئين حيواني ( دامي و شيلاتي ) ايفا نمايد. در همين راستا طي برنامه‌هاي سوم و چهارم توسعه پوشش بهداشتي دام‌هاي كشور از 34 درصد در سال 1379 به 1/49 در سال 1386 رسيده است.
همچنين برنامه‌ پوشش بهداشتي دام‌ها در برابر بيماري‌هاي قابل انتقال بين انسان و دام از 37 درصد درسال 79 13 به 1/81 درصد رسيده است. در جهت كنترل كيفي و بهداشتي توليدات خام دامي و شيلاتي نيز سطح پوشش از 7/45 درصد در سال 79 13 به 2/42 درصد در سا ل86 13 كاهش يافته است.
در خصوص عملكرد ماده 194برنامه سوم تنفيذي به ماده 94 برنامه چهارم « كليه مراكز توليد و توزيع مواد خوراكي، آشاميدني، ... » آيين نامه اجرايي اين ماده توسط وزارت بهداشت و درمان و سازمان دامپزشكي كشور تهيه و به تصويب هيات محترم وزيران رسيده است و تعرفه‌هاي آن مشخص شده و هم اكنون در حال اجرا مي‌باشد.
درحال حاضر 1/49 درصد از دام‌هاي كشور تحت پوشش بهداشتي در برابر بيماري‌هاي دامي، 1/81 درصد دام‌ها تحت پوشش بهداشتي در برابر بيماري‌هاي مشترك انسان و دام، حدود 2/42 درصد توليدات خام دامي و شيلاتي تحت پوشش كنترل كيفي و بهداشتي، حدود 26 درصد مزارع تكثير و روش طيور تحت پوشش‌هاي بهداشتي و 19 درصد مزارع  تكثير و پرورش آبزيان و منابع دريايي تحت پوشش‌هاي بهداشتي قرار دارند.

11 ـ مكانيزاسيون:
توسعه مكانيزاسيون كشاورزي يكي از شاخص‌هاي توسعه يافتگي بخش كشاورزي محسوب مي‌شود، زيرا تنها راه گذر از كشاورزي سنتي به كشاورزي صنعتي است. با نگاهي گذرا به وضعيت كشاورزي كشور درمي‌يابيم كه انجام قريب به 90 الي 95 درصد عمليات خاك‌ورزي مزارع محصولات اساسي، برداشت قريب به 80 الي 90 درصد مزارع  گندم، جو آبي و ديم كشور، كاشت قريب به 90 الي 95 درصد مزارع  ذرت دانه‌اي، ذرت علوفه‌اي و چغندرقند  كشور و ... به صورت مكانيزه صورت مي‌گيرد. و اين امر بيانگر عرصه كاري وسيع و ملموس مكانيزاسيون در فرايند توليد محصولات كشاورزي است.
طي سال‌هاي87 13ـ 1376 ضريب مكانيزاسيون از 65/0 به 84/0 اسب بخار در هكتار افزايش يافته است. طي اين مدت تعداد قابل توجه‌اي از ماشين‌هاي كشاورزي توسط مركز توسعه مكانيزاسيون كشاورزي تهيه و در اختيار كشاورزان قرار گرفته است، كه از جمله 147722 دستگاه تراكتور، 6326 دستگاه كمباين و 15712 دستگاه تيلر مي‌باشد.
در بند « الف‌ » در ماده 109 قانون برنامه سوم توسعه تامين ماشين‌آلات و ادوات كشاورزي و بهبود مديريت بهره‌برداري از ماشين‌ها و تجهيزات تا رفع بحران مكانيزاسيون تصريح گرديده است.
در راستاي اجراي اين قانون ضريب مكانيزاسيون از 51/0 اسب بخار در هكتار در سال اول برنامه سوم  در سال 1383 سال پاياني برنامه سوم به 63/0 رسيده است. ضمن آن‌كه شواهد نشان مي‌دهد در اين برنامه درجه مكانيزاسيون اكثر محصولات اساسي كشاورزي كه بيان‌گر درصد عملياتي است كه با توجه به سطح كشت با ماشين انجام مي‌گردد، نيز افزايش يافته است. بدين ترتيب طي اين سال‌ها بحران مكانيزاسيون كشاورزي برطرف گرديده است. اگرچه فاصله ميان ضريب مكانيزاسيون برآورد شده و تحقق يافته  به دلايل عديده در طي سال‌هاي برنامه همواره وجود داشته است ليكن ضريب تحقق يافته سير صعودي خود را هر چند كند ليكن تا پايان اين برنامه ادامه داده است.
با توجه به اختلاف معني‌دار بين ضريب مكانيزاسيون پيش‌بيني شده  در سال 1383 يعني سال پاياني برنامه سوم به ميزان 05/1و ضريب تحقق يافته 63/0 اسب بخار در هكتار، در تعيين اهداف برنامه چهارم برآورد ميزان ضريب مكانيزاسيون مورد تعديل قرار گرفت و لذا در سال 1384 يعني سال اول برنامه چهارم اين ضريب به 73/0 تغيير يافته است.
طي سال‌هاي برنامه چهارم اقدامات موثري به منظور توليد و تامين ماشين‌هاي كشاورزي، به ويژه تراكتور و كمباين صورت گرفته است. اين امر منجر به بهبود نسبي كمي و كيفي عمليات مكانيزه در كشور گرديد. ضريب مكانيزاسيون تحقق يافته در سه سال اول برنامه چهارم به ترتيب 67/0 ، 82/0 و 84/0اسب بخار در هكتار بوده كه همان‌طور كه ذكر گرديد سير صعودي داشته است. لازم به ذكر است كه ميانگين رشد ضرايب مكانيزاسيون در سه سال اول برنامه چهارم كه 78/0اسب بخار در هكتار مي‌باشد نسبت به ميانگين سه سال آخر برنامه سوم 30% رشد داشته است.

ادامه دارد...