اشاره:
آن‌چه كه در پي مي‌آيد چهارمين بخش از گفت و گوي تفصيلي خبرنگار سرويس مسائل راهبردي ايران با دكتر پرويز كردواني، چهره ماندگار علمي كشور و پدر كوير شناسي ايران، درباره سياست‌هاي مديريت و بهره‌برداري از منابع آب كشور است.
دكتر كردواني در اين بخش از گفت و گوي خود مخاطرات احداث سدها براي منابع آب زيرزميني، درياچه‌ها و محيط زيست در پايين دست را توضيح مي‌دهد.
اين استاد دانشگاه تأكيد دارد، تنها راه حل مشكل كم آبي احداث سد نيست.

خطر نابودي منابع تجديد شونده‌ي نمك

خبرنگار:
در حال حاضر كاهش سطح آب درياچه‌ها يكي از مهمترين مسائل زيست محيطي كشور ما محسوب مي‌شود. توضيح دهيد در اين زمينه چه تهديداتي متوجه درياچه‌هاي آب شور و شيرين كشورماست ؟

دكتر كردواني: 
چنان‌كه پيش ازاين توضيح داده شد، درياچه‌هاي شوري نظير درياچه نمك قم- آران و بيدگل و گرمسار در طي 10 -15 سال آينده وجود نخواهند داشت، به جهت آن كه آب‌هاي كرج ، جاجرود و رودخانه قره‌ چاي و ديگر رودخانه‌هايي كه اين درياچه‌ها را تغذيه مي‌كردند، به اين درياچه نمي‌ريزند. خطري كه از اين طريق متوجه ماست  تمام شدن نمك‌هاست؛ آن‌هم منابعي كه بر خلاف نمك كوه‌ها كه تمام شدني است، تجديد شونده هستند، زيرا نمك، با ورود آب‌ها به داخل درياچه در فصل زمستان، تجديد مي‌شود و در فصل تابستان مي‌توان از آن برداشت كرد.
با جريان نيافتن آب رودخانه‌ها به اين درياچه‌ها، نمكي تجديد نخواهد شد و با ادامه برداشت، نمك موجود تمام خواهد شد. اين مسئله همانند احياي شن و ماسه توسط آب رود كرج،‌ در فصل زمستان و بهار است كه مي‌توان در فصل تابستان از اين شن و ماسه برداشت كرد. ولي به دليل آن‌كه ديگر سيلابي به مخروط افكنه رود نمي‌ريزد شن و ماسه هم تجديد و تشيكل نمي‌شود.
نمك از سه منبع به دست ‌مي‌آيد: 1- كوه 2- درياها 3- آب شور رودها
متاسفانه در حال حاضر به دليل ساختن سد جهت دستيابي به آب‌هاي شيرين، ديگر آب در بسيار از مناطق امكان رسيدن به درياچه‌ها نخواهد داشت. اين مسئله در شرايطي است كه آب شور براي ما نعمت بزرگي محسوب مي‌شود، هرچند كه در گذشته مايه بدبختي تلقي مي‌شد.

ارزش آب شور اگر بيش از آب شيرين نباشد، كمتر از آن نيست

در ايران، اگر ارزش آب شور، بيش از آب شيرين نباشد، كمتر ازآن نيز نيست. به دليل آن كه اين آب‌ها منابع عظيم اقتصادي و اشتغال زا هستند. زيرا در كنار هر آب شوري مي توان با احداث يك كارخانه، املاح آن را دريافت وآب شيرين توليد كرد. اين املاح دريافتي در سراسر دنيا قابل استفاده هستند كه عبارتند از: كلر، سديم، پتاسيم، كلسيم، منيزيم و ....

خبرنگار:
در كشور ما چه آب‌هاي شوري از اين املاح برخوردار هستند؟

دكتر كردواني:

آب‌هاي شوري كه به عنوان مثال از كالشور سبزوار و كالشور جاجرم به كوير مركزي مي‌ريزند، حاوي املاح مختلف، به ويژه كلر و سديم زياد هستند. هم اكنون به عنوان مثال در كوير منطقه خور و نمك‌زارها ميلياردها تومان هزينه شده تا با ايجاد زه‌كش‌ها آب‌هاي شور به دست آيند و با هدايت آن‌ها به استخرها در مقياس 4-3 هكتار و تبخير آب، انواع املاح به ويژه پتاس (طرح استحصال پتاس) نمك استخراج شود.  

مخاطرات احداث سدها

همان طور كه قبلا نيزعنوان شد، ساختن سد ضروري است اما اين امر نيزدرهر موقعيتي امكان پذير نيست . به عنوان مثال دررودخانه اي مانند كارون كه آب از سرشاخه‌ها بيرون آمده و در رودخانه‌ها جاري است در صورت عدم احداث سد، رود طغيان خواهد كرد. در حال حاضر در اين رود 4 سد ساخته شده است ، 10 سد ديگرنيزبايد احداث شود. اما اين امكان در مورد تمامي رودها وجود ندارد؛ به طورمثال سفيد رود رشت از بركت شاخه‌ي قزل‌اوزن، شاخه‌اي كه از كردستان مي‌آيد، به وجود آمده است. بنابراين اگر كردستان، تبريز، قزوين وزنجان خواستار احداث سد باشند، به علت افزايش تعداد سدهاي ساخته شده بر روي سفيد رود، ديگر آبي براي اين رود باقي نخواهد ماند. خوزستان از بركت كرخه، كارون، دز و جراحي به وجود آمده است. در صورت ايجاد سد دربالادست اين رودها، آب رساني به ساير مناطق متوقف خواهد شد ، بنابراين ديگر خوزستاني وجود نخواهد داشت. نظيراين مورد را در گرمسار مي توان مشاهده كرد . بدين شكل كه تمام آب‌ها ي رودخانه حبله رود كه به گرمسار مي ريزد، در قسمت‌هاي بالايي جمع مي‌شود؛ در نتيجه طي 20 سال آينده، گرمساري وجود نخواهد داشت.
سطح آب "حبله رود" در فصل زمستان 100 متر مكعب در ثانيه است، در صورتي كه اين مقدار در فصل تابستان به يك متر مكعب در ثانيه كاهش مي يابد . يكي از دلايل اين امر شهرسازي و توسعه در نواحي بالايي رود مذكور است.
بنابراين بايد دقت كرد كه آب به كجا مي‌رود. وجود مصرازبركت رود نيل است . آقاي بتروس غالي در سازمان ملل اعلام كرد : « مصر از نيل است» و« نيل از مصر» يعني اگر نيل نباشد مصري نيز وجود نخواهد داشت. رود نيل از منطقه‌ي استوايي سرچشمه گرفته و پس از عبور از 6 كشور وارد مصر مي شود . اگر در طول مسير، هر كشوري تصميم به ساخت سد بگيرد ديگرهيچ آبي وارد مصرنخواهد شد، بنابراين مصرمي‌ميرد و به آثار باستاني تبديل مي‌شود،به دليل آن كه 98 در صد آب آن از نيل تامين مي شود.
پيش از اين توضيح دادم كه احداث سدها در بالادست، كاهش سطح آب زيرزميني در پايين دست را نيز به دنبال خواهد داشت و ما به طور جدي با خطر اتمام منابع آب زيرزميني مواجه هستيم. بنابراين بايد خاطر نشان كرد كه هدف از سد سازي، جلوگيري از رسيدن آب به ساير نقاط نيست ، بلكه امتناع ازهرز رفتن آب است.

خبرنگار:
در اين شرايط راه حل چيست؟ ما از سويي با مشكل كم آبي مواجه هستيم، از سوي ديگر احداث سدها و كنتل آب‌هاي سطحي مي‌تواند مخاطراتي براي محيط زيست يا منابع آب زيرزميني در پايين دست داشته باشد.

دكتر كردواني:
هرجا كه مسئله‌ي آب دارند نبايد خود اقدام به ايجاد سد كنند، چرا كه ممكن است با ايجاد سد ، مناطق پائين دست را با كم‌آبي مواجه نمايند. بنابراين ابتدا بايد با راهنمايي مردم و مسوولان، برنامه‌هائي را اجرا نمايند كه ساكنان آن مناطق بتوانند درست و با صرفه از آب استفاده كنند، چرا كه ممكن است با صرفه جويي نيازي به ايجاد سد نباشد.  

خطر، درياچه‌ي اروميه و مريوان را تهديد مي‌كند 

خبرنگار: 
آينده درياچه اروميه را چگونه تحليل مي‌كنيد؟

دكتر كردواني:
درياچه‌ي اروميه در شرايط نامساعدي قرار دارد، اما اين مساله راه‌حل دارد. هم‌اكنون در حال احداث سد بر روي رودهائي هستند كه به درياچه‌ اروميه مي‌ريزند كه اين امر سبب مي شود سطح آب پايين ‌برود. در حالي كه درباره‌ي احداث سد بر روي زاينده رود عنوان مي شد نبايد اين سد احداث شود زيرا باتلاق گاو خوني خشك مي‌شود. دليل مذكور نيز بي اساس است بدين جهت كه سد زاينده رود باعث توسعه ي كشاورزي و صنعت در سطح وسيع شده وهمچنين آب شهرهاي زيادي همانند اصفهان را نيز تامين مي كند .

 يك راه حل:
احداث سد روي سرشاخه‌هاي زاب صغير و برگرداندن آب به درياچه‌ اروميه

 رود زاب صغير پرآب ترين رود منطقه و به معناي ديگر براي خود كاروني محسوب مي شود، اما به دليل آن كه در دره اي بسيارعميق واقع شده است، نمي توان بر روي آن سد ايجاد كرد و ازآن استفاده كرد. بنابراين به طورمستقيم واردعراق مي شود. بر گرداندن سر شاخه هاي اين رود به سمت سد مريوان و وارد كردن آن به درياچه ي اروميه مي‌تواند هم سطح آب درياچه را بالا بياورد و هم از جاري شدن تمامي آب‌ها به عراق و خارج شدن از كشور جلوگيري كند. 
اكوسيستم بزرگ درياچه‌ي اروميه به ويژه  آرتميا در آن حائزاهميت زيادي است. همچنين در اين درياچه حدود 100 جزيره وجود دارد كه در برخي از آن‌ها حيواناتي زندگي مي‌كنند. ‌اين جزايربه علت وجود آب در اطراف خود، مورد هجوم موتورسواران وماشين‌سواران براي شكارحيوانات قرارنمي‌گيرند. اين درياچه داراي آرتميا است كه با ارزش است. نكته‌ي ديگري اين است كه اين درياچه به علت داشتن لجن جاذبه‌ي توريستي دارد.

خبرنگار:
بنابراين درياچه اروميه هم‌اكنون در معرض خطر قرار دارد؟

دكتر كرواني:
درياچه‌ي اروميه نبايد كم آب و يا پرآب باشد زيرا هر دو حالت باعث از بين رفتن آرتمياها مي شوند.
آرتميا، موجود كوچك، بسيارارزشمند و گران قيمتي است كه به ويژه به عنوان غذاي ميگو مورد استفاده قرارمي‌گيرد، درياچه‌ي اروميه به علت شوري بسيار، فاقد ماهي است. بنابراين ارزش اين درياچه‌ي بيش‌تر به دليل  وجود آرتمياهاست. اگر سطح آب خيلي بالا بيايد رقيق شده و باعث از بين رفتن آرتميا مي‌شود و در مقابل اگر سطح آن خيلي پايين بيايد غليظ شده و باز هم باعث از بين رفتن آرتميا خواهد شد .

خبرنگار:
روي كدام رود درياچه اروميه در حال سد سازي هستند؟

دكتر كردواني:
اطراف درياچه روي رودها يي نظير« نازلي‌چاي» درحال سدسازي هستند‌. عقب نشيني درياچه در بعضي نقاط به 15 كيلومترنيزمي رسد.

خبرنگار:
اگرپيشنهادي كه شما به آن اشاره كرديد، انجام ندهند، به اعتقاد شما چه پيآمدي به دنبال خواهد داشت؟

دكتر كردواني:
سطح آب درياچه پايين مي‌رود و به مرحله اي مي‌رسد كه افراد به راحتي وارد جزاير آن‌ شده و حيات وحش‌ را نابود مي كنند، غلظت آب بالا رفته آرتمياها از بين مي‌روند و جلبك وخزه جاي آن‌ها را مي‌گيرد.

البته حفاظت از درياچه‌ها به محيط زيست مربوط است و ارتباطي به وزارت نيرو ندارند، اما راه حل، ساخت سد بر روي سرشاخه‌هاي رود زاب صغير و برگرداندن آب به درياچه است.
درياچه مريوان، هم با وضعيت مشابهي مواجه است. سطح آب اين درياچه درحال پائين رفتن است، زيرا منبع مهم تغذيه آن آب زيرزميني است. در سال‌هاي اخير چاه‌هاي زيادي براي كشاورزي حفر شده است، با افزايش تعداد چاه‌ها، سطح آب درياچه پائين‌تر مي‌رود. البته آب باران نيز باعث آمدن درياچه مي‌شود، بنابراين درياچه مريوان به علت داشتن 800 ميلي‌متر بارندگي خشك نمي‌شود، اما بسيار پائين مي‌رود، زيرا آب‌هاي زيرزميني، مهم‌ترين منبع تغذيه آب درياچه مريوان هستند.

آلودگي مهارلو

درياچه‌هاي ديگري ، بيشتر با خطر آلودگي مواجه هستند، درياچه‌ي مهارلو، درياچه‌اي است كه فاضلاب شيراز وارد آن مي شود ، بنابراين تعداد اندكي ماهي در آن زندگي مي كنند، پرنده‌ها نيز ماهي‌هاي كوچك را مي‌خورند. با وجود آلوده و كثيف بودن نمك اين درياچه ، ازآن درچاه‌هاي نفتي استفاده مي‌ شود.

محيط زيست مسوول است

 به هر حال با توجه به آن كه آب درياچه‌ها از رودها تامين مي‌شود ، درصورت احداث سد در دره‌ها ، درياچه ها نيزخشك خواهند شد.  اين اقدام با منطق استفاده‌ي بهينه از منابع آب و جلوگيري از هدر رفتن آب، در حال اجراست، اما به پيامدهاي اين اقدام، يعني خشك شدن درياچه‌ها توجهي نمي‌شود.
مسووليت اين مسئله با محيط زيست است. البته من با سختگيري‌هاي بدون توجيه علمي نيز مخالفم. معتقدم بر خلاف نظر محيط زيست، بايد در كنار برخي از درياچه‌ها موتور پمپي كار گذاشته‌ شود تا بتوان در كشاورزي و ساير موارد، به ميزاني كه به سلامت درياچه لطمه‌اي وارد نيايد، استفاده كرد، اما محيط زيست از انجام اين امر امتناع مي‌كند. برخي از درياچه‌هاي كشور سه ماه در سال را حاوي آب هستند و پس از آن خشك مي‌شوند. ما نبايد اجازه دهيم كه اين آب‌ها بدون استفاده خودبخود خشك شوند.

ضرورت احداث سد بر سرشاخه‌هاي رودهايي كه به كشورهاي همسايه مي‌ريزند

نكته مهم ديگري كه بايد به آن اشاره كنم اين است كه در حال حاضر براي احداث سد، بايد از سازمان ملل اجازه گرفت تا مبادا از آب كشورهاي همسايه به طور كامل استفاده شود و ديگر آبي به سمت آن‌ها جاري نشود. اين قانون از سال 1991 اجرا مي‌شود.به علت اين كه اعتقاد بر آن است در صورت ساخت سد، پائين دست دچار مشكل مي‌شود. به  همين دليل ما اجازه نداريم كه از تمام آب‌ها استفاده كنيم و نگذاريم آبي به عراق بريزد. به همين دليل مصلحت در آن است كه بيشتر از سرشاخه‌ها استفاده كنيم. در سال 1352، افغان ها از ورود آب هيرمند به ايران جلوگيري كردند. در نتيجه بحث و جدلهاي بسياري بر سر اين موضوع پيش آمد تا آن كه در نهايت، افغان ها تسليم شدند، و تصميم‌ بر آن شد كه به طور متوسط 25 متر مكعب در ثانيه، آب در اختيار ايران قرار گيرد. افغانها، حتي در كمترين زمان ممكن ملزم بودند تا هشت متر مكعب در هر ثانيه به ايران آب بدهند، اما به مدت سه سال از اين امر امتناع ورزيدند. امسال بيش از هزار متر مكعب آب، وارد رود هامون شده است و آب اين درياچه تقريبا در بالاترين حد خود قرار دارد. اين امر نيز به دليل عدم امكان مهار آب رخ داده است و اين امكان وجود دارد كه طي سال‌هاي آينده، مجدد از ورود آب به ايران جلوگيري شود.
آقاي كرزاي در دوران رياست جمهوري خود، طي سفري به ايران، اين قول را داد كه آب لازم در اختيار ايران قرارخواهد گرفت، اما اين قول عملي نشد.
ادامه دارد...