قنات یا کاریز در گذشته متداول‌ترین سازه‌ای بوده ‌است که ایرانیان با ایجاد آن از منابع آب‌های زیرزمینی بهره‌برداری می‌کردند و بویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، با استفاده از این سازه و بهره‌گیری از نیروی ثقل، زمین‌های بیشتری را به زیر کشت برده یا آبیاری می‌کردند. قنات در واقع شیوه‌ای برای آبیاری نبوده بلکه راهی برای یافتن آب و به روی زمین آوردن سفره‌های آب زیرزمینی قلمداد می‌شده است.

البته در اسطوره‌های کهن ایرانی حتی قبل ‌از پیدایش آیین زرتشت، عنصر آب بعنوان پدیده‌ای بسیار مقدس نزد اقوام مختلف ایرانی بسیار حرمت داشته و در باورهای ملی ایرانیان و نیز آموزه‌های دینی آنها به گوهر آب، نگاهی ارزشمند به آن شده‌ و این باور قوی در جایی چون کویر از قداست بیشتری برخوردار بوده است.

هرچند ایرانیان قبل‌ از اسلام، الهه آب (آناهیتا) را دوست‌داشتنی‌ترین الهه‌ها می‌دانستند و زیباترین سروده‌های خود را به او تقدیم می‌کردند ولی پس از اسلام نیز مقنیان شهرهایی مانند یزد، کرمان و خراسان و حتی آذری‌ها، آب را مهریه بزرگ بانوی اسلام می‌دانستند که حیات‌بخش خاک و گیاهان بوده و جوهره‌ی هستی به آن شکل‌ گرفته است. همه این باورها باعث شده که مردم اعتقادات و آداب خاصی را درباره قنات‌ها بعنوان سازه‌هایی که حیات‌بخش این سرزمین‌ بایر بوده‌ است، داشته باشند.

صدیقه رمضانخانی نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه یزد در گفت‌وگو با ایسنا در این باره می‌گوید: در برخی موارد مقنی یا افراد دیگر به جهت افزایش آب قنات، دعای باران می‌خوانند و برخی نیز بر سر تپه‌ای می‌رفتند و ترانه‌هایی را با مضامین باران‌خواهی زمزمه می‌کردند.

وی ادامه می‌دهد: یکی از سنت‌های رایج با هدف آب‌خواهی یا افزایش آب قنات و بعضاً نیز روان ساختن مجدد آب قنات‌های خشکیده در برخی مناطق کشورمان از جمله یزد، برگزاری مراسم عروسی برای قنات‌ها بوده است.

به گفته این محقق، احیاناً این اعتقاد بر پایه بقای تغییرشکل ‌یافته‌ی قربانی انسان برای آب و خدایان مربوط به آن یا بر پایه‌ای دیگر که بر ما به ‌درستی شناخته نیست، بوده است.

وی با اشاره به اینکه آیین عروسی قنات در بخشی از مناطق کم‌باران ایران شکل ‌گرفته است، ادامه می‌دهد: شاید این آیین بخشی از مراسم به‌ جای مانده از جشن‌های آب گذشتگان مانند پاشیدن آب به یکدیگر و تقدیم برخی هدایا و قربانی‌ها در این زمینه بوده باشد که عمدتاً با هدف طلب رضایت، خرسندی و به دنبال آن باروری و زایش و افزایش آب چشمه‌ها و قنات‌ها انجام می‌گرفته است.

رمضانخانی اضافه می‌کند: البته این مراسم از عهده یک نفر نیز ساخته نبوده است؛ بطوری که در قدیم و بنا بر یک باور کهن برای ازدیاد آب قنات،  اهالی و کشاورزان نسبت به گرفتن زنی برای قنات اقدام می‌کردند.

وی با نقل قول از باستانی پاریزی در این باره که طبق آن برای زیاد شدن آب قنات و حفظ آن از مخاطرات، یک پیرزن را برای قنات بعنوان همسری عقد می‌کنند و پیرزن باید هفته‌ای یک‌بار در قنات آب‌تنی کند، اشاره و اضافه می‌کند: این مورخ و ادیب برجسته‌ مراسم عروسی قنات را گویاترین رسم از عهد ناهیدپرستی می‌داند.

رمضانخانی با بیان این که امروز نیز در برخی از روستاها و شهرستان‌های ایران از جمله یزد، سمنان و اصفهان همچنان شاهد اجرای این باور قدیمی هستیم، می‌گوید: ظاهراً چنین رسمی در کشورهای آسیایی بخصوص در کشور ژاپن و البته با موضوعی غیر از قنات نیز مرسوم بوده است.

این نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه یزد در پایان به برخی از فنوات معروف یزد نیز اشاره و از جمله آنها به قنات‌های زارچ، مریم‌آباد، دولت‌آباد، حسن آباد، رحیم‌آباد، نرسوآباد، زورآباد، قاسم‌آباد و قنات صادق‌آباد و قنات شحنه اشاره می‌کند.

انتهای پیام