میثم لباف خانیکی ۳ بهمن ماه، در نشستی با عنوان «کاوش در بازه هور» که در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، اظهار کرد: آتشکده محوطه تاریخی بازه هور در خراسان رضوی متعلق به دوران ساسانی است. این آتشکده که بر فراز کوه دختر در حدود ۴۰۰ متری جنوب چهارطاقی سنگی بازه هور کشف شده است، با مصالح مرغوب آجر و گچ و گنبدی به ارتفاع تقریبی ۱۲ متر ساخته شده و از اواخر دوران اشکانی تا اوایل دوره اسلامی فعال بوده است.

وی افزود: بر اساس کاوش‌ها این آتشکده مهمترین آتشکده‌ای است که تاکنون در حوزه شرق و شمال شرق فلات ایران شناسایی شده است. در جبهه شرقی این آتشکده، تالار ستون‌داری نیز کشف که ستون‌های آن با سرستون‌ها و گچبری‌های منحصر به‌فرد تزئین شده است.

لباف خانیکی ادامه داد: یافته‌های این مجموعه معماری شامل گچبری‌های نفیس، نقاشی‌های دیواری، اشیا و تجهیزات آیینی، گل مهرهای ساسانی و قطعات متعددی از کتیبه‌های فارسی میانه، نشان از اهمیت بالای این مجموعه در میان ساکنان خراسان دارد. مطالعات باستان شناسی نشان می‌دهد که این آتشکده تنها بنای این مجموعه نیست و بناها و تاسیسات وابسته به آن، پهنه‌ای به وسعت نیم هکتار را پوشش می‌دهند.

وی بیان کرد: بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، فرضیه‌ای مطرح شده است که این آتشکده ممکن است یکی از ۳ آتشکده اصلی دوره ساسانی به نام «آذربرزین مهر» باشد که در متون مذهبی و جغرافیایی پیش از اسلام به آن اشاره شده است. هرچند این فرضیه هنوز نیازمند مطالعات بیشتر است، اما اهمیت این آتشکده به عنوان یکی از مهمترین آتشکده های ایران غیر قابل انکار است.

حفاظت از بازه هور توسعه گردشگری و اقتصادی را به دنبال خواهد داشت

لباف خانیکی در خصوص توسعه گردشگری و اقتصاد منطقه با حفاظت از بازه هور اظهار کرد: با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی این محوطه، ساماندهی و حفاظت از آن می‌تواند به توسعه گردشگری و اقتصاد منطقه کمک کند.

وی اضافه کرد: تبدیل روستای رباط سفید به یکی از مراکز جذب گردشگر و استفاده از این مکان به عنوان قطب مطالعات باستان‌شناسی و تاریخ معماری خراسان از جمله مزایای حفظ این محوطه است. وجود تأسیسات اردوگاه دانش‌آموزی در نزدیکی محوطه، زیرساخت‌های لازم برای تأسیس پایگاه و استقرار نگهبان را فراهم می‌کند و امکان استفاده از فضاهای آن در راستای اهداف تحقیقاتی و آموزشی وجود دارد.

دانشیار باستان‌شناسی دانشگاه تهران با اشاره به قدمت بین  ۱۱۰۰  تا ۱۳۰۰ سال این آتشکده، افزود: در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه باستانی، یافته‌های بسیار مهمی به دست آمده است که درک ما از هنر و معماری دوران ساسانی را متحول می‌کند. یکی از مهم‌ترین یافته‌ها، بقایای یک آتشدان با ساختار منحصر به‌فرد است. این آتشدان که به شکل یک فرورفتگی کم عمق طراحی شده، دارای پایه‌هایی است که در گوشه‌های آن قرار داشته و ستون‌هایی که آتشدان بر روی آن سوار می‌شده است. قطعات کشف شده نشان می‌دهند که این آتشدان شباهت‌هایی به آتشدان‌های دوره ساسانی دارد که بر روی سکه‌های اردشیر نقش بسته است.

وی تصریح کرد: نکته شگفت‌انگیز در مورد این آتشدان، کشف قالب گچی آن است. این قالب نگاتیو پایه آتش را نشان می‌دهد که چندین بار مرمت شده است. همچنین توده‌های گچ خام و شن خام در کنار این قالب نشان می‌دهد که این مکان احتمالا یک کارگاه ساخت آتشدان بوده است که در آن آتشدان‌های آئینی تولید و احتمالا به آتشکده‌های فرعی دیگر صادر می‌شده است. این یافته فرضیه انتقال اخگرهای آتش مقدس به همراه پایه آتشدان را مطرح می‌سازد.

رنگ‌های استفاده شده در نقاشی‌های دیواری نشان از اهمیت بنا در دوره ساسانی دارد

لباف خانیکی گفت: علاوه بر آتشدان در این محوطه برای اولین بار در حوزه فرهنگی شمال شرق ایران، نقاشی‌های دیواری نیز کشف شده است. این نقاشی‌ها که با استفاده از رنگ‌های گرانبهایی چون شنگ و لاجورد اجرا شده‌اند، نشان‌دهنده اهمیت این مکان در دوره ساسانی هستند. دیوارهای آجری این مجموعه نیز منحصر به فرد است، زیرا در این منطقه معمولاً آتشکده‌ها با سنگ و گچ ساخته می‌شدند.

وی بیان کرد: کشف حدود ۳۵۰۰ قطعه گچ‌بری شکسته شده نیز از دیگر یافته‌های ارزشمند این محوطه است. در میان این گچ‌بری‌ها، قطعاتی از چهره‌های انسانی با ویژگی‌های هنر ساسانی به دست آمده که شامل تصاویر تمام رخ، سه رخ و نیم رخ با جزئیاتی مانند سبیل تابیده، موهای بافته و گوشواره است.همچنین در یکی از دیوارها، بخشی از گچ‌بری به صورت سالم باقی مانده است که صحنه‌ای را به تصویر می‌کشد که در آن فردی بر تخت نشسته و اشخاص دیگری در مقابل او ایستاده‌اند. این یافته‌ها به باستان‌شناسان کمک می‌کنند تا هنر و لباس‌های دوره ساسانی را بهتر درک کنند.

استفاده از چهارطاقی بازه هور در دوره اسلامی

وی افزود: یافته‌های این محوطه باستانی، اطلاعات جدید و ارزشمندی را در مورد هنر، معماری و آیین‌های دوران ساسانی در اختیار باستان‌شناسان قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که این منطقه در آن دوران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این چهارطاقی در اواخر دوره ساسانی ساخته شده و در دوره اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. در اطراف این چهارطاقی فضاهای معماری متعددی از جمله یک تالار ستون‌دار وجود داشته که به نظر می‌رسد  در دوره ساسانی به عنوان یک بنای مذهبی و احتمالاً آتشکده مورد استفاده قرار می‌گرفته و در دوره اسلامی نیز کاربری آن تغییر کرده است.

لباف خانیکی اظهار کرد: این محوطه نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه احتمالاً پناهگاه یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی بوده است. یافته‌های جدید از گچ‌بری‌های منحصربه‌فرد گرفته تا کتیبه‌های پهلوی، ابعاد تازه‌ای از تاریخ این دوره را روشن می‌سازد.

کشف گچ‌بری‌های نفیس و نقوش سلطنتی

وی گفت: در این آتشکده گچ‌بری‌های بی‌نظیری کشف شده است که شامل نقوش پادشاه ساسانی بر تخت نشسته با تاجی شبیه به سکه‌های خسرو پرویز و یزدگرد سوم است. این نقوش که به طرز هنرمندانه‌ای اجرا شده‌اند، احتمالاً به دستور پادشاه یا خادمان آتشکده در زمان اقامت یزدگرد سوم در این مکان کشیده شده‌اند. نکته جالب توجه این است که نقش چهارم ناتمام رها شده و پس از مدتی با دیوار خشتی پوشانده شده است تا از آسیب و تخریب محافظت شود. این امر نشان می‌دهد که این آتشکده در دوره‌ای خاص از تاریخ، دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و نقوش سلطنتی آن از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.

کتیبه‌های پهلوی و اصطلاح «دَرِ آتَش»

وی افزود: یکی از مهمترین یافته‌ها کشف بیش از ۶۰ قطعه دیوارنوشته پهلوی است. این کتیبه‌ها که توسط متخصصان برجسته‌ای در حال بررسی هستند، اطلاعات ارزشمندی درباره ساختار اداری و مذهبی آتشکده ارائه می‌دهند. اصطلاح «دَرِ آتَش» که در سه قطعه از این کتیبه‌ها کشف شده، به معنای «درگاه آتش» و مکانی مقدس برای آتش‌های شاهی است. این اصطلاح در متون مذهبی فارسی میان پهلوی نیز ذکر شده است و نشان می‌دهد که این آتشکده احتمالاً از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. همچنین در یکی از کتیبه‌ها، شرح جمع‌آوری چوب توسط خادم آتشکده و اشاره به حضور شاه در این مکان، جزئیات مهمی از زندگی روزمره در این آتشکده را آشکار می‌کند.

مهرها، سفال‌ها و شواهد فعالیت طولانی ‌مدت

لباف خانیکی عنوان کرد: علاوه بر گچ‌بری‌ها و کتیبه‌ها، باستان‌شناسان تعدادی گل‌مهر ساسانی با نقوش اسب بالدار و گاو کوهان‌دار و همچنین سفال‌هایی از دوران اشکانی تا قرن سوم و چهارم هجری کشف کرده‌اند؛ این یافته‌ها نشان می‌دهند که این آتشکده برای مدت طولانی، به عنوان مرکز مذهبی و اداری مورد استفاده بوده است. در دوران اسلامی این آتشکده همچنان فعال بوده است، حتی در حالی که نیشابور به عنوان دارالعماره شناخته می‌شد. این امر نشان می‌دهد که این مکان برای زرتشتیان دارای اهمیت فرهنگی و مذهبی بسیاری بوده است و تلاش‌های زیادی برای حفظ آن صورت گرفته است.

وی افزود: تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که آتشکده اولیه در اواخر دوره اشکانی به صورت خشتی ساخته شده بود. ساسانی‌ها در نیمه اول دوره خود، این سازه خشتی را برچیده و جای آن را با یک سازه آجری جایگزین کرده‌اند. در نیمه دوم دوره ساسانی، الحاقاتی مانند گچ‌بری‌ها و ستون‌ها به آن اضافه شده است. این تغییرات معماری، توالی فرهنگی در این منطقه را به خوبی نشان می‌دهد.

محوطه باستانی بازه هور همچنان در معرض خطر حفاری‌های غیرمجاز قرار دارد

لباف خانیکی ادامه داد: با وجود این کشفیات مهم، این محوطه همچنان در معرض خطر حفاری‌های غیرمجاز و تخریب قرار دارد، در همین راستا خواستار توجه بیشتر مسئولان و نهادهای ذی‌ربط به این منطقه هستیم. این آتشکده نه تنها یک گنجینه باستان‌شناسی است، بلکه می‌تواند به عنوان یک مرکز پژوهشی و فرهنگی نیز مورد استفاده قرار گیرد. این مجموعه که بخشی از توالی فرهنگی در خراسان بزرگ را نشان می‌دهد، نیازمند ساماندهی و بازسازی است تا برای نسل‌های آینده حفظ شود.

وی تصریح کرد: این کشفیات نه تنها پنجره‌ای جدید به تاریخ ایران باستان می‌گشایند، بلکه اهمیت حفظ و نگهداری میراث فرهنگی را یادآور می‌شوند. امیدواریم که با توجه بیشتر مسئولین و پژوهشگران، این محوطه باستانی به جایگاه شایسته‌ای برسد و بتواند به منبعی الهام‌بخش برای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ تبدیل شود.

انتهای پیام