رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: پهنه جنوبی خراسان یا «قهستان» که به عبارتی قناتستان نام دارد در طول تاریخ همواره خاستگاه شگفتی‌ها و حماسه‌ها نیز بوده است. در دوران میان سنگی حدود ۱۶ هزار سال گذشته، یکی از نخستین صحنه‌های نقاشی بشر بر روی «سنگ نگاره لاخ مزار» بیرجند نقش بسته، در عصر اساطیر جنگ مهم و سرنوشت‌ساز ۱۲ رخ بین ایرانیان و تورانیان در بیابان گناباد روی داده و با شکست تورانیان، ایران از شر آن‌ها رهایی یافته است. همچنین حدود ۲۵۰۰ سال پیش نخستین قنات در قصبه حفر شده و «تمدن قناتی» در گناباد آغاز شده است.

وی افزود: در سال۲۴ هجری قمری مسلمانان از طریق طبس به خراسان وارد شدند و آن شهر را «دروازه اسلام» نامیدند. در اواسط قرن چهارم هجری قمری مسجد یک ایوانی عظیم قاین مانند مسجد نیریز فارس ساخته شده و با ساخت آن مسجد، معماری کهن ایران نیز احیاء شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: از اواسط قرن ۵ تا اواسط قرن ۷ هجری قمری «اسماعیلیه» بر فراز کوه‌های قهستان لرزه بر اندام حاکمان غیر ایرانی و اشراف می‌انداختند و منجمان، ریاضیدانان و اندیشمندان بیرجندی، گنابادی، قاینی و فردوسی صدها سال در آن عرصه‌ها پیشرو بودند و مشعل علم و آگاهی را برافروخته نگاه می‌داشتند و همواره شگفتتی و حماسه می‌آفریدند.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از شگفتی‌های آن دیار در قامت بنائی معروف به «مسجد هندوالان» تجلی یافت، عنوان کرد: این سازه منحصربه فرد در روستای هندوالان واقع در ۳۸ کیلومتری درمیان و ۸۱ کیلومتری شمال بیرجند ساخته شده است؛ اگرچه این بنا مسجد اطلاق می‌شود اما چیدمان فضاهای تشکیل دهنده آن با دیگر مساجد ایرانی شباهتی ندارد و مشخص نیست که از چه شیوه معماری تبعیت کرده است.

لباف خانیکی تصریح کرد: مسجد هندوالان در حال حاضر دارای نقشه‌ای مستطیل، مسقف و متشکل از یک ایوان بلند ورودی در جبهه شمال شرقی، یک شبستان ستون‌دار و ۳ اطاق مربع در جبهه جنوب غربی است که اطاق مرکزی بزرگ‌تر از اطاق‌های طرفین و به منزله گنبدخانه با ساختار متفاوت و تزیینات منحصربه فرد است. در دهه ۱۹۷۰ میلادی «برنارد اوکین» شرح مفصلی از این بنا تدوین کرده است او گنبدخانه مسجد هندوالان را قدیمی‌ترین بخش مسجد دانسته و آن را با گنبدخانه‌های عصر سلجوقی و گنبدخانه سنگ بست مقایسه کرده است.

وی خاطرنشان کرد: از توضیحات اوکین می‌توان استنباط کرد که برای او هم ماهیت و کارکرد این مسجد چندان روشن نبوده و او ضمن اینکه در میان مساجد متعدد جهان اسلام بدیلی برای آن نیافته، در خصوص هویت و کارکرد آن تلویحا ۲ فرضیه را مطرح کرده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اضافه کرد: ابتدا اینکه این مسجد در ابتدا یک گنبدخانه تک افتاده مانند مسجد گنبد سنگان خواف بوده و فرض دوم اینکه گنبدخانه در ابتدا یک آرامگاه بوده مانند مقبره ارسلان جاذب که بعدها با اضافه کردن شبستان ستون‌دار در جلو و ۲ اطاق مربع شکل در طرفین، به مسجد تبدیل شده است. او نشانه‌ها اضافه کردن فضاهای الحاقی به گنبدخانه را تفاوت در ابعاد آجرها و ضخامت بخشی از دیوارها و عدم تقارن در نقشه بنا دانسته است، اما علیرغم آن توضیحات و انتساب آن به دوران تیموری، نقشه مسجد تا حدودی جبهه سمت قبله مسجد جامع اصفهان را به ذهن تداعی می‌کند.

وی ادامه داد: در عصر سلجوقیان ایوان قبله آن مسجد با یک ۴ طاقی گنبد که خواجه نظام‌الملک است در دل یک سازه معماری صدر اسلام که مسجد شبستانی دوران دیلمی نام دارد، ساخته شد. مسجد هندوالان هم با هر انگیزه و کارکردی که ساخته شده، پدیده معماری شگفت‌انگیز و منحصربه فردی مشابه آن در قهستان است که ایوان ورودی و گنبدخانه در یک محور و محصور در ستون‌های شبستان است.

لباف خانیکی بیان کرد: مسجد هندواران به استناد تابلوی معرفی آن به سال ۸۵۰ هجری قمری ساخته شده و بنا به کتیبه‌ای که اخیرا بر بالای ورودی آن نصب شده، به دست سیف‌الدوله پسر شاه منصور احداث شده و در سال ۱۴۰۸ هجری قمری توسط افراد خیر تعمیراتی در آن صورت گرفته است. فضاهای معماری این مسجد به لحاظ ساختار و تزئینات داخلی آن با ابنیه تیموری قابل مقایسه است. زیر پوشش ایوان ورودی با ایجاد گوشوارها و طاق‌نماها جنبه تزئینی به خود گرفته است.

وی اظهار کرد: در شبستان پوشش عرقچین هر یک از چشمه طاق‌ها با گوشوارهای تزئینی بر فراز ستون‌های آجری استقرار یافته و پاکار هر یک از گنبدها یک ردیف آجر به طریق زیگزاگ آراسته شده است. گنبدخانه از آرایه‌های بیشتری برخوردار است. دیوارها با تعبیه درگاهی‌ها و طاق‌نماها از یکنواختی درآمده و رویه دیوارها با گچ سفید شده است. همچنین دیوارها و محرابی ساده و بی‌پیرایه گنبدخانه را در سال‌های اخیر با رنگ‌های آبی، سبز، قرمز، زرد و صورتی ناشیانه نقاشی کرده‌اند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: بر فراز شانه قاعده‌های گنبدخانه، گوشوارها و درگاهی‌ها در کنار هم ایجاد شده‌اند تا بستر ۸ ضلعی و در نهایت دایره را جهت استقرار گنبد فراهم کنند و این امر را کاربندی‌های در هم بافته‌ای که ردیف‌های لوزی شکل را ایجاد کرده‌اند، تسهیل کرده است. این بنا در یازدهم مرداد ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۹۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

انتهای پیام