در اولین خبر مربوط به حاشیه‌نشینی، به ارائه مطالبی در رابطه با علل و عوامل حاشیه‌نشینی در کشورهای اروپایی و در ایران پرداختیم. اینکه حاشیه‌نشینی تاریخی به قدمت مدنیت بشر دارد و انقلاب صنعتی یکی از مهمترین عوامل زمینه‌ساز حاشیه‌نشینی در کشورهای اروپایی بود. اما دلایل حاشیه‌نشینی در ایران با کشورهای اروپایی تفاوت‌های زیادی دارد، اصلاحات ارضی، جاذبه درآمدهای نفتی، خشکسالی و تغییر اقلیم از مهمترین عوامل شکل‌گیری مهاجرت و حاشیه‌نشینی در ایران بوده و البته در این خبر بر این نکته تاکید شد که حاشیه‌نشینی در مشهد متفاوت با سایر شهرهای ایران است.

در ادامه سلسله اخبار مربوط به حاشیه‌نشینی، علل و عوامل دخیل در شکل‌گیری حاشیه شهر مشهد از منظر تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است؛

اصلاحات اراضی؛ مهاجرت درون استانی در دهه ۴۰ و ۵۰

علی اکبر عنابستانی عضو هئیت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: عوامل موثر در شکل‌گیری و منشا ورودی مهاجران به شهر مشهد متفاوت است. پس از اصلاحات اراضی در دهه ۴۰ و ۵۰ شاهد حضور مهاجران درون استانی در مشهد بودیم که در محدوده خراسان بزرگ، مشهد به عنوان اولین و تنهاترین جاذبه جمعیتی در شرق کشور به چشم می‌خورد.

وی ادامه داد: در این دوره زمانی‌، عمده‌ مهاجران درون استانی در هسته‌های جمعیتی پیرامون شهر جای می‌گیرند که شامل مناطقی از سمت شرق، شهرک‌های شهید رجایی (قلعه ساختمان)،  شهید باهنر و به سمت بالاتر مهرآباد است که به سوی بافت‌های اولیه پنج‌تن، التیمور، جاده سیمان و حواشی آن بعد از ذخایر سیلوهای گندم در بلوار رسالت و همچنین مناطق ابتدایی پیرامون میدان امام حسین(ع) ادامه پیدا می‌کند.

 دهه ۶۰؛ ورود مهاجران افغان و جنگ‌زده‌های ایران و عراق به حاشیه مشهد

عضو هئیت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران اضافه کرد: پس از انقلاب اسلامی، روند مهاجرت تشدید و بافت‌های حاشیه‌ای جدیدی در مشهد شکل می‌گیرد و در دهه ۶۰، حجم جمعیت حاشیه‌نشین روند رو به افزایشی را پیش گرفته و همچنین در این دهه به‌دلیل درگیری‌ و جنگ در کشور افغانستان، جمعیت مهاجر و اتباع افغانی به‌ یکباره در حاشیه مشهد افزایش می‌یابد که مشهد به دلیل نزدیکی به کشور مبدأ مهاجرت، بیشترین حجم بارگذاری جمعیت را دارد و به‌ دلایل مختلفی از جمله عدم تمکن مالی، اتباع افغانستانی در حاشیه و مناطق کم‌برخوردار ساکن می‌شوند.

عنابستانی خاطر نشان کرد: پدیده دیگری که در دهه ۶۰، بافت حاشیه شهر مشهد را در بعضی از نقاط خاص، تحت تاثیر قرار می‌دهد، جنگ ایران و عراق و مهاجرت هموطنان از مناطق جنگ‌زده است. مهم‌ترین و شاخص‌ترین منطقه مهاجرپذیر مشهد، شهرک شهید بهشتی است.

وی عنوان کرد: در دهه ۷۰، روند حضور جمعیت مهاجر نه تنها متوقف نمی‌شود بلکه با سرعت همچنان ادامه دارد. در اواخر دهه ۷۰، ۸۰  و به صورت ویژه‌تر در دهه ۹۰ ، شاهد پدیده جدیدی در بحث حاشیه‎ نشینی هستیم که به تدریج نمایان می‌شود.

 عنابستانی یادآور شد: به طور کلی عوامل مهاجرت به مشهد عوامل سه‌گانه‌ای است که در دهه ۵۰ و ۶۰، مهاجرت درون استانی و روستایی، در دهه ۷۰ مهاجران جنگی کشور افغانستان و هم‌وطنان جنگ‌زده در منطقه غرب کشور و در دهه ۸۰ و بخصوص دهه ۹۰ مهاجران فرا استانی  را شامل می‌شود.

عضو هئیت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران گفت:  پس از پایان جنگ ایران و عراق مهاجرت از مناطق جنگی کشور متوقف شد و همچنین با سقوط حکومت ژنرال نجیب، روند مهاجرین افغان‌ کاهش یافت، اما بخش قابل توجه‌ای از افراد مهاجر به دلیل  تشکیل خانواده، کسب درآمد، شغل و... اقبال چندانی به بازگشت به وطن اصلی خود نشان ندادند.

  سکناگزینی توده‌وار مهاجران فرااستانی در حاشیه مشهد

عنابستانی با اشاره به اینکه در دهه ۸۰ و به طور ویژه‌تری در دهه ۹۰، پدیده جدیدی به اسم مهاجران فرا استانی به مبحث حاشیه‌نشینی شهر اضافه ‌می‌شود، اظهار کرد:  مهاجرینی از استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرق کشور به حاشیه مشهد اضافه شدند. این افراد به شکل توده‌وار براثر وقوع چالش‌هایی مثل خشکسالی، کمبود منابع تولیدی و عدم امکان ادامه معیشت در استان سیستان و بلوچستان مجبور به مهاجرت می‌شوند.

پس‌رانده‌های شهری؛ نوعی جدید از مهاجرت در دهه ۸۰

وی اضافه کرد: بهترین  مقصد برای مهاجران سیستانی،  شهر مشهد است. جمع کثیری از هم‌وطنان بلوچ در دهه ۸۰ و ۹۰ به مشهد و روستاهای اطراف آن کوچ کرده و همین روند باعث رشد تزایدی جمعیت درحاشیه شهر مشهد شده‌است که هسته‌های درونی و پیرامونی شهر را به خود اختصاص می‌دهد. علاوه‌بر این‌ها در مشهد پس‌رانده‌های شهری نیز در دهه ۸۰ نوع مهاجرت جدیدی است که افراد به دلیل عدم تمکن مالی از هسته‌های مرکزی شهربه حاشیه کوچ می‌کنند.

حدود نیمی از جمعیت مشهد حاشیه‌نشین هستند

عضو هئیت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران بیان کرد: ساختار اقتصادی روستاها بعد از اصلاحات اراضی به شدت متزلزل و ناپایدار شد. از طرفی حضور نفت در اقتصاد کشور و تکیه دولت‌ها از دهه ۴۰ به بعد به شرکت‌های نفتی مسبب عدم توجه به جایگاه بخش کشاورزی در اقتصاد کلان شد.

وی با اشاره به اینکه مشهد سالانه پذیرای بین ۲۵ تا ۳۰ میلیون زائر است، اظهار کرد: زائرپذیری باعث ایجاد فرصت‌های شغلی زیادی در حوزه فعالیت‌های غیرتخصصی و خدماتی شده که همین موضوع مشهد را به بهترین خواستگاه مهاجرت روستاییان در نیمه شرقی کشور تبدیل کرده است.

عنابستانی عنوان کرد: به دلیل عدم توجه طولانی مدت به بخش کشاورزی و عدم توانمندسازی اقتصادی روستاییان، این قشر متحمل آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به گذشته شد و همچنین این آسیب‌ها به دنبال مخاطراتی مانند خشکسالی‌های طولانی مدت، بیش از پیش زندگی را برای کشاورزان، باغداران و دامداران روستانشین سخت کرد.

وی با بیان اینکه حاشیه‌نشینی در مشهد متفاوت از سایر شهر های ایران بوده است، افزود: در مشهد، جمعیت مهاجر عمدتا از نیمه شرقی به سمت مشهد کوچ می‌کردند. این مهاجران، پیرامون و در لبه‌های محدوده شهری و همچنین در پیرامون‌ سکونتگاه‌های روستایی که از گذشته در حاشیه شهر مشهد وجود داشت، ساکن شدند. حاشیه‌های روستایی متورم شدند و پدیده خزش معکوس از روستاها به سمت شهر مشهد اتفاق افتاد. روستاها توسعه پیدا کرده و خود را به لبه شهری رساندند.

عنابستانی خاطرنشان کرد: براساس سیاست مدیریت شهری که در مشهد وجود داشت، به تدریج تعداد زیادی از  این روستاها به محدوده شهری ملحق شدند. برآورد می‌شود از سال ۱۳۳۰ تا به الان بالغ بر ۳۰ سکونتگاه روستایی وارد محدوده شهری شده‌اند

عضو هئیت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران گفت: برآوردهای جمعیتی در شهر مشهد، تعداد محلات حاشیه نشین را عددی بالغ بر ۶۸ تا ۷۲ محله یا هسته جمعیتی نشان می‌دهد. حجم جمعیت حاضر در نسل‌های جمعیتی حاشیه، بالغ بر ۱.۵ میلیون نفر است. اگر جمعیت کل شهر مشهد را با توجه به آمار سال ۱۴۰۰، حدود ۳.۵ میلیون نفر درنظر بگیریم، حدود نیمی از جمعیت شهر مشهد  در حاشیه آن اسکان گرفته‌اند.

وی افزود: در این حاشیه توسعه، ساخت و ساز بدون برنامه‌، خود رو، خودانگیخته و براساس نیاز مهاجرین حاشیه اتفاق افتاده‌ است.

انتهای پیام