اسماعیل مجللی در گفت‌وگو با ایسنا در راستای جلوه امام رضا (ع) در نقالی و دیگر آیین‌های نمایشی مربوط به آن، اظهار کرد: نقالی از جمله نمایش‌های مستقل است که پس از اسلام شکل گسترده و نمایشی پیدا کرد. ریشه نقالی به قوالی پیش از اسلام بازمی‌گردد. مهم‌ترین تفاوت این دو گونه نمایشی مربوط به اجرای آن‌هاست.
وی خاطرنشان کرد: قوالی با ساز همراه بود ولی در نقالی، بدون ساز و با تکیه‌بر بازیگری، شرح و بیان نقال اجرا می‌شد که نقل‌ها از لحاظ مضمون به چهار دسته اصلی؛ نقل‌های تاریخی، اسطوره‌ای و حماسی، نقل‌های پهلوانی، نقل‌های غنائی و نقل‌های دینی و مذهبی تقسیم می‌شود.
این محقق اضافه کرد: بخش قابل‌توجهی از نقل‌های مورد استفاده در نواحی ایران از مضمون دینی و مذهبی برخوردار است. این گروه از نقل‌ها به اشکال مختلفی مسائل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و به بازپروری آن‌ها می‌پردازند. با توجه به موضوع مورد بحث، آن دسته از نقل‌هایی که با محوریت امام رضا (ع) در آیین‌های نمایشی جلوه‌گر شدند مورد بررسی قرار گرفته و از بیان دیگر نقل‌های مذهبی صرف‌نظر شده است.
مجللی بیان کرد: بعضی از نقل‌های مذهبی مستقیماً تعدادی از احادیث قرآنی یا روایات دینی و مذهبی را به‌عنوان جوهر اصلی خود برگزیده‌اند. نقل سرگذشت حضرت یوسف، نقل معجزات حضرت علی (ع)، نقل موسی پیامبر، نقل در آتش شدن حضرت ابراهیم، نقل معجزات حضرت امام رضا (ع) مهم‌ترین این‌گونه نقل‌ها است که در نوروزخوانی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. به‌طور مثال در نقل‌های مربوط به امام رضا (ع) داستان سفر ایشان از مدینه به طوس مورد توجه قرار می‌گرفت.
وی ادامه داد: مهم‌ترین ویژگی این نقل، افزودن شاخ و برگ‌های عامیانه به اصل داستان و آوردن معجزات و کرامات مافوق طبیعی امام رضا (ع) است و گروه دیگری از این نقل‌ها مستقیماً در رابطه با معنویات خاص و یا کرامات انبیا، اولیا و امامان شیعه و نقل ضامن آهو از جمله این نقل‌ها بوده، داستان این نقل حکایت ضمانت امام رضا نزد صیاد جهت آزادسازی آهویی که بره شیرخواره‌اش در انتظار او است.
این پژوهشگر با اشاره به هنر نمایش، افزود: نمایش ایرانی را که باید با هنر عظیم شبیه‌خوانی شناخت، براساس حضور امام رضا (ع) تحت تأثیر قرار گرفت و متون نمایشی بسیاری براساس زندگی امام رضا در هنر تعزیه خلق شد. هرچند که تعزیه بر مبنای واقعه عاشورا شکل گرفت ولی رفته‌رفته بر اساس زندگی سایر ائمه نیز مجالس تعزیه سروده و اجرا می‌شوند که از میان امامان معصوم، بعد از امام حسین (ع)، امام رضا (ع) بیشترین داستان‌های تعزیه را به خود اختصاص داده که بر اساس زندگی این بزرگوار و همچنین واقعات مربوط به پس از شهادت ایشان به‌صورت متون نمایشی تعزیه در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت تعزیه شکل تکامل یافته مراسم و سوگواری‌های مذهبی است که از قرون اولیه اسلامی در ایران رواج یافتند که خود این مراسم نیز ریشه در آیین‌های قبل از اسلام داشتند از زمان عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری، به راه انداختن دسته‌های عزاداری رواج یافت.
مجللی تصریح کرد: برپایی دسته‌های سوگواری در سوگ سیاوش، از قبل از اسلام آغاز شده بود. این دسته‌ها شعرهایی را در ذکر مصائب شهدای کربلا می‌خواندند. این اشعار که گاه به‌صورت سؤال و جواب خوانده می‌شد بعدها در شکل‌گیری گفت‌وگوی نمایش‌های دینی نقش عمده‌ای داشتند.
وی اظهار کرد: این مراسم و تظاهرات مذهبی با رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوره صفوی، شکل و هیبت منظم و سازمان یافته‌ای پیدا کرد و به تدریج با نوشته شدن حماسه‌های مذهبی و کتاب‌هایی در مدح و منقبت خاندان پیامبر (ص) و نیز ظهور پدیده‌ها و عناصر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مراسم دیگر چون روضه‌خوانی، واقعه‌گویی، نقالی، مناقب خوانی، حمله خوانی در اواخر دوره صفویه به شکل و صورت کنونی درآمدند. البته تعزیه و تعزیه‌خوانی در تمام مناطق ایران در یک زمان و به یک شکل رواج نیافت و ازنظر کیفیت و شیوه اجرا یکسان نبود، جایگاه شخصیت امام رضا (ع) در تعزیه‌ها به دو صورت شکل می‌گیرد.
این محقق تعزیه خاطرنشان کرد: یکی از این اشکال؛ تعزیه‌هایی که ماجرای آن مربوط به دوران حیات امام مانند مجلس تعزیه شهادت امام رضا (ع)، امام کاظم (ع) و... است و حضور فیزیکی امام را به‌وضوح می‌توان درک کرد.
مجللی اضافه کرد: ساختار مجلس تعزیه شهادت امام رضا (ع) بدین گونه است که امام از مدینه به طوس در حال حرکت هستند و اتفاقاتی برای ایشان در طول مسیر رخ می‌دهد و پس از حضور در طوس اتفاقات دیگری برای امام به وجود می‌آید و در نهایت با شهادت امام تعزیه به پایان می‌رسد.
وی با بیان اینکه خط اصلی داستان این مجلس، سفر امام به ایران و شهادت او است اما در این بین، این اتفاقات به جذابیت و کشمکش داستان اصلی کمک می‌کنند، گفت: این داستان‌ها علی‌رغم ارتباط با یکدیگر، ساختمان و قصه‌ای مستقل دارند و هر یک دارای آغاز، میانه و پایان هستند. در مجلس شهادت امام رضا داستان‌های فرعی در بستر داستان اصلی قرار گرفته‌اند؛ به‌طوری‌که هیچ‌گاه پراکندگی در خط داستانی احساس نمی‌شود. این تکنیک داستان‌پردازی به زیبایی توانسته بدون انقطاع ذهنی مخاطب از داستان اصلی، توجه او را به خرده داستان‌های نمایش نیز جلب کند.
این شبیه‌خوان اظهار کرد: شکل دیگر مربوط به ماجراهای دوران حیات امام رضا (ع) است ولی حضور امام به‌صورت عینی در این مجالس دیده نمی‌شود؛ مانند مجالس تعزیه عزیمت امامزادگان جلیل‌القدر از مدینه برای دیدار امام رضا (ع) که در راه کشته می‌شوند و آمار این مجالس بالغ‌بر پنجاه مجلس است؛ مانند مجلس تعزیه شاهچراغ که درمورد حضور شاهچراغ برادر امام رضا در ایران و چگونگی شهادت ایشان است و همچنین تعزیه‌های مربوط به امامزاده‌های مدفون در ایران که در همه این شبیه نامه‌ها امامزادگان برای دیدار با امام رضا وارد ایران می‌شوند و در اقصی نقاط کشور ایران توسط حاکمین بلاد کشته می‌شوند.
مجللی ادامه داد: ماجراهای مربوط به پس از حیات امام رضا (ع) که این نوع با فرهنگ ایرانی سنخیت بیشتری دارد و حضور امام رضا (ع) را به‌صورت امام غیبی مشاهده می‌کنیم. ماجراهای این مجالس بیشتر مربوط به زیارت مزار امام هشتم و اتفاقاتی است که برای زائرین رخ می‌دهد. در این مجالس فرهنگ‌های مختلفی همچون چاوشی خوانی و قافله زوار وجود دارد که به‌صورت کلی نمایانگر فرهنگ اصیل ایرانی هستند.
انتهای پیام
نظرات