یکی از مهمترین جاذبه‌های تاریخی شهر بندرانزلی، کاخی به جامانده از دوره پهلوی اول است که اکنون به عنوان «موزه نظامی» کاربری دارد. این کاخ موزه در محله میان پشته و درست مابین دو پل معروف یعنی؛ پل انزلی و غازیان ساخته شده و به شماره ۱۵۱۱ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. اگرچه برخی نام آن را کاخ میان پشته و یا کاخ خوشتاریا می‌گویند، اما کاخ خوشتاریا بنا بر اسناد تاریخی در اثر سهل‌انگاری یکی از مسئولان وقت به طور کامل در آتش می‌سوزد و جای آن کاخ دیگری ساخته می‌شود.

کاخ موزه در میان باغ بزرگی قرار دارد که درختان بلند نخل و سرو آن هر مسافری را برای بازدید از این بنای زیبا وسوسه می‌کند. هرچند که دهه‌های پیشین، از وسعت باغ کاسته شده ولی هنوز هم این باغ، زیبایی دلفریبی دارد و ساختمان تاریخی کاخ در میانه باغی که سوی دیگرش به دریا می‌رسد، باغ‌های پرنیان را تداعی می‌کند.

بنابر آنچه در تابلوی ورودی نوشته شده، این بنای تاریخی تحت عنوان «موزه نظامی بندرانزلی» با ۲۵۰۰ قلم شی در کاخی راه‌اندازی شده که در سال ۱۳۰۸ ساخته شده است. جایی که قبلا کاخ تماما چوبی «خوشتاریا» روسی بوده است. این ساختمان تا سال ۱۳۴۸ زیر نظر اداره بنادر و کشتیرانی اداره و پس از آن به نیروی دریایی واگذار شد. در سال ۱۳۵۷ این ساختمان به دستور فرح پهلوی به عنوان موزه معرفی می‌شود، ولی به دلیل جریانات انقلاب این طرح مسکوت ماند و در سال ۱۳۶۴ این ساختمان به عنوان موزه نظامی بندرانزلی بازگشایی شد.

در تابلوی معرفی همچنین هزینه ساخت این کاخ و باغچه بندی و خیابان کشی آن را  ۷۵۰۰ تومان قید کرده‌اند. ارتفاع کاخ با احتساب گنبد چوبی ۱۷ متر است. گنبدی که بعدها برای کاهش رطوبت به بنا الحاق شده است.

در حیاط بزرگ کاخ، برخی از اشیای مربوط به حوزه نظامی و کشتیرانی نگهداری می‌شود. از جمله توپ‌های جنگی، تانک و نفربر، پروانه ناو مین روب شاهرخ (خریداری در سال ۱۹۶۰ در بندر خرمشهر)، لنگر ۱۰ هزار پوندی متعلق به یگان‌های بازنشسته نداجا، توپ سلام متعلق به ناوشکن ببر به سال ۱۹۰۳ میلادی و اسب چوبی که از مجموعه بازیافتی فرهاد صادقی از چوب‌های جمع‌آوری شده در ساحل بندرانزلی ساخته شده است.

از پله‌های ضلع جنوبی که وارد کاخ می‌شوید، متصدی توضیح می‌دهد که در این مجموعه ۲۵۰۰ قلم شی با ارزش نگهداری می‌شود. طبقه اول این کاخ اختصاص به نمایش سلاح‌های سرد و گرم از دوره صفویه تا عصر حاضر، تجهیزات دریایی و ملوانی قدیمی، ماکت‌های شناور دریایی، درجه‌های رده‌های نیروی دریایی و... است.

از اقلام جالب توجه در این کاخ موزه، هدایای سران کشورهای مختلف به خاندان پهلوی از جمله رادیو گرام مبله‌ای است که هیتلر به رضاخان هدیه داده است. تابلوی نقاشی نفیس دیگری با عنوان مهر مادر، هدیه ارزشمندی است که هیتلر به رضاخان هدیه داده و در این کاخ موزه نگهداری می‌شود.

نام بندرانزلی با خاطره دلخراش شهادت شهید مدافع وطن یعنی شهید «یدالله بایندر» پیوندی ناگسستنی دارد. به ویژه آنکه این روزها، سالگرد کودتای شهریور ۱۳۲۰ را مرور می‌کنیم. در آخرین ساعات شب دوم شهریور ۱۳۲۰ به دولت ایران اطلاع داده شد به خاطر بی‌توجهی به خواسته متفقین مبنی بر اخراج نیروهای آلمانی، ارتش دو کشور شوروی و انگلیس به شمال و جنوب ایران حمله خواهند کرد. تنها چند ساعت پس از این اولتیماتوم، از هوا، زمین و  دریا، ایران و بندرانزلی مورد تهاجم قرار گرفت و ناوسروان «یدالله بایندر» که کفالت فرماندهی نیروی دریایی دریای کاسپین را برعهده داشت، در سوم شهریور ماه ۱۳۲۰ به شهادت رسید. حالا در اتاقی در طبقه نخست، برخی از نشان‌های نظامی، تصاویر شهید بایندر و خانواده‌اش و شمشیر او در یک محفظه شیشه‌ای نگهداری می‌شود.

از دیگر اشیای جالب توجه در این موزه، صندلی ناخدای کشتی پرسپولیس است. کشتی پرسپولیس یا آن‌چنان‌که در دوره قاجار مصطلح بود جهاز پرسپولیس، نخستین ناوجنگی مدرن ایران بود که به سفارش دولت ایران توسط شرکت آلمانی آ. گ وزر AG Weser در سال ۱۲۶۳ خورشیدی ساخته و وارد خلیج فارس شد.

شادروان عزیز طویلی در جلد دوم کتاب تاریخ جامع بندرانزلی، اطلاعات دقیقی درباره کاخ خوشتاریا و کاخی که بعدها در مکان آن ساخته شد، ارائه می‌دهد. وی می‌نویسد: «بسیاری می‌پندارند که کاخ میان پشته، همان کاخ معروف «خوشتیار» است که پس از آتش گرفتن آن را مرمت و نوسازی کرده‌اند. پس از اینکه خوشتاریا امتیاز چوب و بریدن درخت‌های جنگل‌های طوالش را دریافت کرد، ضمن اینکه کارخانه‌ای در حوالی گرگانرود و کارخانه چوب‌بری دیگری در میان پشته احداث کرد. قصری دو طبقه و با شکوه و زیبا از چوب ساخته و از کارخانه برق چوب بری، این قصر را غرق در نور کرد. رضا خان که برای اولین بار به انزلی آمده بود در این ساختمان به سر برد و از زیبایی آن تعریف کرد و خوشتاریا نیز گفت پیشکش و رضا خان نیز ساختمان را به مالکیت دولت درآورد و در تهران در خیابان بهارستان خانه ای به خوشتاریا داد. در یکی از شب‌های زمستان (احتمالا ۱۳۰۷) این کاخ به آتش کشیده شد و با خاک یکسان شد. پس از آن رضاشاه(در سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰) به اداره بندر دستور داد که به جای آن ساختمان کاخ سلطنتی فعلی ساخته شود. از این رو مهندس علی خان معمار مخصوص شاه، نقشه این کاخ را طراحی کرده و مهندس مظلومیان آرشیتکت و رئیس فنی اداره بندر انزلی مامور اجرای آن شد.»

طویلی همچنین اشاره دارد که محل ساختمان فعلی در حدود سمت شرقی محل خوشتاریا بنا شده است و درباره ویژگی‌های معماری و هنری کاخ هم می‌نویسد: «از جمله کارهای هنری این ساختمان پله ای است که طبقات سه گانه را بهم وصل می کند به طوری که اگر شخصی در شیروانی ساختمان باشد طوری پله ها بدون پایه جاگذاری شده که در آن واحد کف زیرین را خواهد دید این ابتکار پله سازی از چوب، به دست استاد حاجی آقامینوئی از اهالی بندر انزلی ساخته شد، به طوری که مهندسین آن زمان را مبهوت کرده است. گچبری و گچ کاری داخل کاخ  نیز به وسیله استاد محمود و پدرش که از همدان آمده بودند، انجام گرفت. زمین کلی کاخ ۱۰۲۶۶۶ متر مربع و زیربنای دو طبقه ۱۱۶۸ مترمربع است. باتوجه به اینکه طبقه همکف از قسمت بیرونی تا حدود یک متر از سطح زمین دارای یک شیب ملایم جهت نما و استحکام است، در نتیجه زیربنای آن چند متر مربعی بیشتر است، که اگر طول و عرض تقریبی را ۲۱ در ۲۸ متر درنظر بگیریم طبقه پایین ۵۸۸ متر مربع و طبقه فوقانی ۵۸۰ متر و ارتفاع از کف زمین ۱۴ متر است.

بدنه ساختمان از سنگ بلوک و دوجداره ساخته شده و بین دوجدار حدود ۱۰ سانتیمتر فاصله نهاده‌اند و در اطاق و حتی قسمت‌های بیرونی هواکش‌هایی که با تورهای ۱۵ در ۱۵ سانتی‌متر تعبیه شده است تا ساختمان از رطوبت محفوظ بماند. کاخ دارای ۱۱ اتاق و یک سالن پذیرایی با چهار سرویس بهداشتی در ساختمان می باشد. کلیه اتاق‌ها بتون آرمه بوده و روی سقف از داخل اتاق ها گچ بری شده و تعدادی مجسمه کوچک از گچ بر حاشیه اتصال دیوار- سقف به چشم می‌خورد. البته تغییراتی پس از انقلاب ۱۳۵۷ در نمای ساختمان افتاده است از جمله حذف مجسمه‌های شیر و نشان پهلوی. همچنین ابتدا برای کاخ بامی از بتون آرمه ساخته بودند و گنبد آهنی رویش را با حلب سفید پوشانیده و در گذشته بالای همین گنبد مانند، گنبدی کوچک با روپوش حلب وجود داشته که بالای آن میله پرچم نهاده بودندکه در عکس‌های قدیمی به خوبی مشاهده می شود. بعدا میله را برداشته و سرتاسر بام را شیروانی کردند تا بام بتونی رطوبت هوا را جذب نکند.

کاخ دارای یک در بزرگ از سمت شمال است که پس از یک راهروی پهن سرسرای کاخ نمایان می شود که پلکانی را دربردارد و پلکان به دو قسمت شرقی و غربی به سمت طبقه بالا منتهی می شود و مابین این پلکان پنجره های بزرگی به سمت جنوب وجود دارد که به نقش خورشید ساخته اند. در سمت جنوبی کاخ دو در وجود دارد که درب قسمت شرقی محل عبور از پلکان چوبی معروف می باشد. این پله چوبی بطور مارپیچ ولی نامنظم تا زیر شیروانی امتداد دارد و شش بار با تعدادی پله های کمتر و زیادتر پیچ خورده و به نظر می رسد در تعمیرات قبلی در قسمت بالای آن تغییرات اندکی داده‌اند.

در طرفین خیابان های اصلی کاخ درخت های سروکاشته و در کناره را با بوته های شمشاد محصور کرده بودند. در داخل محوطه چهار خیابان، صدها درخت نارنج را با نظم کاشته بودند که در برف سنگین ۱۳۲۸ بسیاری از درختان انزلی از جمله نارنج های کاخ می سوزد. در اسناد و مدارکی که در پرونده ثبتی کاخ وجود دارد، طبق سند مورخ ۶ مهر ۱۳۱۵، تاریخ تقریبی پایان کار ساختمان کاخ است.»

طویلی همچنین درباره کوچک شدن ابعاد کاخ می نویسد: «در اوایل سال ۱۳۶۳ مقدار ۲۲۵۰۰ متر مربع از کل زمین کاخ در سمت جنوب شرقی را به منظور احداث مسجد امیرالمومنین و ایجاد مجتمع علوم دینی و مصلی جدا و محصور کردند همچنین قسمتی به یگان نیروی دریایی و قسمتی هم برای ستاد نیروی دریایی واگذار شده است. این کاخ از ابتدا به وسیله اداره بندر اداره می‌شد و بعدا به استانداری گیلان محول و از نیمه دوم سال ۱۳۳۲ نیروی دریایی و پس از مدت کوتاهی توسط بیوتات سلطنتی اداره و از حدود سال ۱۳۴۸ مجدا به نیروی دریایی واگذار شد. بعد از انقلاب چندسالی بلااستفاده مانده بود و از سال ۱۳۶۷ شمسی پس از تعمیرات اساسی و تعویض حلب‌های شیروانی، ساختمان کاخ موزه به نیروی دریایی تبدیل شد.»

انتهای پیام