آیین سنتی تعزیه‌خوانی یکی از شیوه‌های هنری برای ترسیم فضای عاشورای حسینی است و  در این راستا هنرمندان لرستانی با اجرای این آیین، عشق و ارادت خود را به شهدای کربلا نشان می‌دهند.

تعزیه کامل‌ترین نمایش عاشورایی

احمد حسینی یکی از شهروندان لرستانی در این خصوص به خبرنگار ایسنا، گفت: اجرای تعزیه به‌عنوان یکی از کامل‌ترین نمایش‌های ایرانی که عمدتاً به رخدادهای عاشورایی می‌پردازد اما این شبیه‌خوانی باید برگرفته از نسخه‌های تائید شده باشد.

وی ادامه داد: شبیه‌خوانی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های هویت و فرهنگ مذهبی مردم ‌و از سنت‌های آیینی _شیعی و رسوم ملی _ محلی و مذهبی نسبتاً کهن و معرف بخشی از هویت دینی دیرپای مردم ایران است.

رسول رحیمی یکی دیگر از مردم لرستان با بیان اینکه تعزیه در اصل برای بزرگداشت قیام و شهادت امام حسین (ع) برگزار می‌شود تا مردم در حس و حال آن زمان قرار گیرند، افزود: ‌در این‌گونه مراسم‌ شبیه‌خوانی مانند دیگر سنت‌های مذهبی به هنگام اجرا باید موازین شرعی در آن رعایت و ارزش‌های معنوی آن حذف نشود.

وی با اشاره به اینکه این نمایش هر سال طی ایام محرم و مناسبت‌های مذهبی در سطح شهر و روستاها اجرا می‌شود، تصریح کرد: این آیین مذهبی روایتگر داستان‌ها و اتفاقات مذهبی، تاریخی، اسطوره‌ای و ملی است.

شبیه‌خوانی بخشی از هویت دینی دیرپای مردم ایران

زهرا سفیدروز جامعه‌شناس، در این خصوص به خبرنگار ایسنا با بیان اینکه رکن اساسی مجالس تعزیه بر بنیاد فرهنگ‌عامه و بر زمینه اندیشه و احساس و اعتقادات عامه مردم کوچه و بازار بنیان گرفته است، گفت: شبیه‌خوانی از سنت‌های آیینی _شیعی و رسوم ملی _ محلی و مذهبی نسبتاً کهن و معرف بخشی از هویت دینی دیرپای مردم ایران است.

وی خاطرنشان کرد: بی‌شک، این پدیده مانند سایر پدیده‌های فرهنگی، تحت تأثیر زمینه‌ها، شرایط و ظرفیت‌های فرهنگی و نیازها و ضرورت‌های اجتماعی ـ تاریخی پا به عرصه وجود نهاده، رشد و تطور یافته و دوام و بقا پیدا کرده است.

‌سفیدروز بیان کرد: بنا به اعتقاد قلبی ما، در عاشورا حقیقتی وجود دارد. این حقیقت و گزاره‌های ناظر به آن بر رویکرد و چشم‌انداز دینی مبتنی بوده و در همان منطق و چشم‌انداز قابل توجیه است؛ اما در علوم اجتماعی نمی‌شود با چشم‌انداز اعتقادی به مسئله نگاه کرد، چون علم یک‌ چشم‌انداز و دین چشم‌انداز دیگری است.

این جامعه‌شناس با بیان اینکه جهان‌بینی، زبان، مفاهیم و اصطلاحات این دو چشم‌انداز با هم متفاوت است، تصریح کرد: وقتی از حوزه اجتماعی به پدیده‌ای مذهبی نگاه می‌شود، این پدیده، فارغ از حقیقت و باطن آن و صرفاً به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی تلقی می‌شود. علوم اجتماعی حرارت ایمان دینی را مثل سایر پدیده‌ها و رفتارهای اجتماعی تلقی می‌کند، بنابراین نگاه درون دینی و برون دینی تفاوت مهمی دارد.

اوج هنر شبیه‌خوانی در دوره قاجار

اسماعیل مجللی محقق و پژوهشگر تعزیه و نمایش‌های آیینی، در این رابطه در گفت‌‎وگو با ایسنا با اشاره به اینکه اگر شبیه‌خوانی را به‌عنوان یک هنر قلمداد کنیم که همین‌گونه است، این هنر در کدام بخش و صفحات کتاب هنر ایران جای داده می‌شود؟ اظهار کرد: اگر نسخه‌های تعزیه را بخشی از ادبیات ایران محسوب کنیم که به‌طورقطع همین‌گونه است این ادبیات در کدام صفحات کتاب ادبیات ایران جای دارد؟ اگر این دو موضوع فوق را به‌دقت واکاوی کنیم به‌طور صریح نه‌تنها به تاریخچه آن بلکه به روزهای پایه‌گذاری این هنر فاخر و ارزشمند دست پیدا خواهیم کرد.

وی ذات تعزیه را شامل سه هنر ادبیات، موسیقی و نمایش دانست و با بیان اینکه با اجتماع این سه هنر در هنر چهارمی به نام معماری (تکیه) هنر جدیدی با عنوان شبیه‌خوانی شکل گرفته به نحوی که اگر هر یک از سه هنر فوق را حذف کنیم دیگر با واژه‌ای به نام تعزیه و شبیه‌خوانی مواجه نخواهیم بود، افزود: امروزه شاهد هستیم اشخاصی لباس‌هایی با فرم تاریخی بر تن کرده و دیالوگ‌های خود را بدون استثنا با شعر بیان و نقش‌های مثبت، ‌با موسیقی و آواز ادا می‌کنند و نقش‌های منفی به صورتی بدون آواز و اشتلم خوانی(پهلوانی خوانی) به بیان گفتار خود می‌پردازند.

این شبیه‌‎خوان با اشاره به شکل‌گیری تعزیه، افزود: در مورد تاریخچه این هنر اظهارات بسیاری شده، برخی در یک جمله کوتاه گفته‌اند که تاریخ پیدایش این هنر معلوم نیست و با این یک جمله بار سنگینی را از دوش خود برداشته و خیال مخاطبین را به‌طور کامل از همه‌چیز راحت کرده‌اند و هیچ ترغیبی برای کندوکاو سایر پژوهشگران نگذاشته‌اند.

مجللی اضافه کرد: عده‌ای نیز این پیدایش هنری را به افسانه و اسطوره‌ها به‌خصوص سیاوش مرتبط و برخی دیگر دوران معصومین و حتی دقایقی پس از شهادت امام حسین (ع) را بیان کرده‌اند البته این نکته را نباید فراموش کرد که روایت شده پس از شهادت امام، مرکب و اسب ایشان بدون سوار به سمت خیمه‌ها آمده و اهل‌بیت امام با دیدن این حیوان پی به شهادت امام برده‌اند و به زاری و گریه پرداختند. با یک نگاه به همین صحنه نمایشی می‌توان قلمداد کرد که پله و پایه‌های سوگواری نمایشی برای معصومین به‌خصوص سیدالشهدا دقیقاً لحظاتی پس از شهادت ایشان نهاده شده است.

وی بیان کرد: اما این موضوع هیچ ارتباطی به تعزیه و شبیه‌خوانی ندارد چون این نمایش چیز دیگری متفاوت با این موضوع بوده و برخی دیگر دوران صفویان را آغاز پیدایش شبیه‌خوانی اعلام کرده‌اند که البته اظهارات فوق بیشتر بر اساس تحقیقات میدانی و شنیده‌هایی که بیشتر آن‌ها را از زبان شبیه‌خوانان شنیده‌اند، بیان کرده و هیچ‌گونه پایه و اساس علمی برای اثبات این نظریات بیان نشده است.

 این محقق تعزیه با بیان اینکه اگر طبق ادعای برخی پژوهشگران تاریخچه پیدایش تعزیه را نامعلوم بدانیم، اما تاریخ و هنر و ادبیات ما کاملاً معلوم است، بنابراین پیدایش هنر شبیه‌خوانی را با استناد به تاریخ هنر و ادبیات ایران به آسانی می‌توان نتیجه‌گیری کرد، تصریح کرد: همه ما به این موضوع اتفاق نظر داریم که دوران طلایی و اوج هنر شبیه‌خوانی را باید در دوره قاجار سراغ گرفت، اما نه‌تنها دوره قاجار دوره اوج و شکوفایی این هنر بود بلکه دوران قاجار دوران شکل‌گیری این هنر به‌حساب می‌آید و صفر تا صد تعزیه درست در این دوره شکل گرفت و در همین دوران به اوج و رونق و شکوفایی و در نهایت در همین دوران به افول و مرگ رسید.

مجللی با بیان اینکه این چیزی که امروز شاهد آن هستیم و به عنوان تعزیه می‌شناسیم یک کپی‌برداری از همان دوران بود، گفت: با یک نگاه سطحی به جامعه قرن نوزدهم و تاریخ ادبیات و هنر این موضوع را واکاوی کرد. جامعه ما در این قرن که همان دوره قاجاریان بود در چه وضعی به سر می برد؟ خرافه و خرافه‌پرستی که اسناد بسیاری از آن در تاریخ وجود دارد، فقر و نداری که در برخی موارد منجر به فروش کودکان می‌شد، بی‌سوادی که بیش از ۹۰ درصد مردم حتی خواندن و نوشتن هم نمی‌دانستند و سیستم ارباب رعیتی حاکم بر جامعه که تبعات شوم آن صفحات بسیاری از تاریخ را به خود اختصاص داده، هنرهایی همچون موسیقی و نمایش و ... با تحریم مذهبی مواجه بودند و هزاران نکته و ضعف دیگر که جامعه قاجاری ایران را تهدید می‌کرد با این شرایط چگونه هنری به نام تعزیه در عموم مردم جاری شد؟‌ چگونه افرادی که بعضاً رد بسیاری از آن‌ها را در روستاها باید سراغ بگیریم به چه طریق بر اساس تاریخ توانستند نمایشنامه‌هایی منظوم و آهنگین تنظیم کنند و عجیب‌تر آنکه نقش زنان آن‌ هم زنان تأثیرگذار و قهرمان مذهبی را نیز مردان اجرا کنند، آیا چنین وضعیتی در عموم مردم در آن دوران با شرایطی که ذکر شد پذیرفتنی است؟ مسلماً پاسخ منفی است.

وی اظهار کرد: بعد از اینکه قاجاریان به روی کار آمدند به خصوص در عهد فتحعلیشاه قاجار اتفاقات بسیاری در ایران رخ داد که یکی از آنها جنگ‌هایی بود که بین ایران و روس شکل گرفت و در این جنگ‌ها ایران خسارات بسیاری را متحمل شد و این رخداد در دوره‌ای روی داد که ایران در جامعه‌ای کاملا فقیر و به طور کامل و صد در صد سنتی به سر می‌برد در حالی که غرب به سرعت در جنبش‌های نرم افزاری و سخت افزاری در حال پیشروی بود. بعد از فروکش شدن این جنگ‌ها یک زمینه‌ای در ایران به وجود آمد به نام جنبش روشنفکری به نحوی که از آن جامعه کاملا سنتی فاصله بگیریم و کمی به‌روزتر بشویم. یک نگاهی که به شاکله تعزیه می‌اندازیم بروز این روشنفکری را در این هنر می‌توانیم ببینیم، همین‌که برخی از عامه مردم به صورت نمایشی در هیبت معصومین ظاهر شدند، موسیقی که تا پیش از آن تحریم مذهبی بود نه تنها از حصار تحریم خارج شد بلکه به خدمت مذهب درآمد بنابراین دوره قاجاریان دقیقا دوره شکل گیری این هنر به حساب می آید.

این محقق و پژوهشگر تعزیه یادآور شد: آنچه که در تاریخ ادبیات ما ذکر شده از دوران صفویان تا عهد فتحعلیشاه فقیرترین دوران ادبیات ایران اعلام شده است و تعداد اندکی شاعر بیشتر نداشتیم و گذشته از آن مردم نیز آن‌چنان که باید و شاید با ادبیات و شعر آشنایی نداشتند این چیزی بوده که بسیاری از منابع مکتوب ادبی ما آمده و غیر قابل انکار است و برای آگاهی بیشتر کتاب از صبا تا نیما و یا سبک شناسی ملک الشعرای بهار را ببینید. روند فقر ادبی ما دقیقاً تا دوران فتحعلی شاه قاجار ادامه داشت و تا اینکه در عهد فتحعلیشاه یک رنسانس ادبی در ایران شکل گرفت و شاعران توسط حکومت وقت شناسایی و گردآوری شدند و محافل ادبی رونق پیدا کرد و نهضتی به نام نهضت بازگشت ادبی در ایران شکل گرفت و شاعران بر اساس اشعار شاعران کلاسیک ایران اقدام به سرایش شعر کردند.

شکل گیری هنر تعزیه در عهد قاجار

وی با بیان اینکه تعزیه خروجی همین محافل ادبی بود و از دل این محفل‌ها اشعار و متون تعزیه نیز بیرون آمدند، اضافه کرد: گذشته از این سبک سرایش شعری در اشعار تعزیه بسیار شبیه شاعران کلاسیک ایران بوده یعنی ادبیات نسخه‌های تعزیه دقیقاً مربوط به ادبیات دوران بازگشت ادبی است، ضمن اینکه هنرهای دیگری همچون نمایش و موسیقی نیز دقیقاً در همین دوران در ایران با مردم آشتی کرده‌اند. تاریخ نمایش ایران را ببینید کاملاً مشخص است اولین متن نمایشی و اولین نمایشی که بر اساس نقشه ‌که همان نمایشنامه باشد در دوره قاجار به مردم معرفی شد و آخوندزاده که ترجمه متون نمایشی وی در اختیار ما قرار گرفته در عهد قاجار این نمایشنامه‌ها را نگاشت و پس از آن هم باید به میرزا آقا تبریزی استناد کنیم که نمایشنامه‌های وی نیز دقیقاً در این دوران تنظیم شد.

این شبیه‌خوان بیان کرد: مبحث دیگری که این نظریه را اثبات می‌کند بحث تدوین موسیقی ما بود. نمی‌توانیم انکار کنیم که موسیقی ایران و این موسیقی که امروز با این چیدمان هفت دستگاه به خدمت ما قرار گرفته در دوره ناصری توسط میرزا عبدالله فراهانی تدوین شده است زیرا تا پیش از آن موسیقی کاملا حرام بود و مردم با او اُخت نبودند. به طور کلی تعزیه را ساختند تا موسیقی را نجات بدهند که این امر محقق شد و به همین دلیل بوده که در تعزیه‌ها کلام نقش‌های مثبت و معصومین با آهنگ و موسیقی همراه است اما کلام نقش‌های منفی با اشتلم خوانی و صداهای بلند بدون هیچ‌گونه آهنگ.

مجللی با اشاره به دلیل شکل‌گیری این هنر آن هم در عهد قاجار، افزود: این هنر توسط حکومت و دربار آن زمان شکل گرفت و پله‌های اولیه آن در دربار و طهران قدیم بود و حاکمان دیگر که در شهرهای دیگر حکومت می‌کردند این پدیده را در طهران دیدند و کپی آن را در مناطق خود اجرا کردند و حتی نسخه‌های تعزیه را از آنجا به سایر شهرها بردند و این نکته نیز حائز اهمیت است که نسخه‌های تعزیه که در دربار قاجار سروده می‌شد و بسیاری از آن‌ها در اختیار نیز قرارگرفته از نظر شعری و حتی مذهبی و تحریفات تاریخی نیز بسیار قوی هستند زیرا علمای آن دوران در این اشعار نظارت می‌کردند و چنانچه مجلسی مغایر با شئونات اسلامی تنظیم و یا اجرا می‌شد فوراً از منظر علمای آن وقت موضع‌گیری می‌شد که نمونه بارز آن مجلس عروسی دختر قریش بود.

مجللی با اشاره به دلایل شکل‎‌گیری این هنر در آن دوران، ادامه داد: دلایل متعددی برای آن می‌توان اعلام کرد که اولین آن تبلیغ مذهب تشیع بود زیرا رسمی شدن مذهب شیعه که در عهد صفویان صورت گرفت تا اواسط دوره قاجار ادامه داشت و این هنر ابزار مناسبی برای تبلیغ مذهب زیبای تشیع بود، دیگر اینکه در همین دوران با تهدیداتی مواجه شده بود که استفاده از ابزار هنر برای مقابله با این تهدیدات باید صورت می‌گرفت.

تعزیه، محصول تحول و تکامل نمایشی آئین‌های سوگواری اهل تشیع در ایران است و به‌عنوان اولین گونه نمایش آئینی در ایران، از مذهب تشیع و ملیت مایه می‌گیرد و تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی به شکل نهایی خود می‌رسد؛ از این‌رو بازشناخت جامعه‌شناسانه شبیه‌خوانی همواره ضرورت داشته‌ است.

انتهای پیام