رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: شاهراه بزرگ شرق یا راه ابریشم به منزله یک شریان حیاتی و اقتصادی مهم از گذشته‌های بسیار دور مراکز فرهنگی و جمعیتی را از شرق تا غرب عالم به همدیگر پیوند می‌داده و علاوه بر تبادل کالا، فرهنگ و هنر را نیز میان اهالی در مسیر مبادله می‌کرده است.
وی افزود: بخش عمده آن راه از خراسان می‌گذشته و بیشترین تعداد کاروانسراها در شهرستان سبزوار حد فاصل شهرستان‌های نیشابور و شاهرود بوده است و آن کاروانسراها به لحاظ ساختار و ارزش فرهنگی و معماری از چنان جایگاهی برخوردار بوده‌اند که از ۷ کاروانسرای موجود در شهرستان سبزوار ۳ مورد در فهرست یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: یکی از کاروانسراهای محدوده شهرستان سبزوار «رباط ریوند» است. ریوند که خود نام و آوازه‌ای اسطوره‌ای دارد، از توابع آزادوار و در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری غرب سبزوار و در کنار راه سبزوار به شاهرود واقع است. در حدود ۵.۳ کیلومتری جنوب آن روستا کاروانسرایی زیبا و خوش منظر بر جای مانده که به «رباط ریوند» معروف است.
وی اضافه کرد: جاده آسفالت کنونی از آن فاصله گرفته اما بدیهی است که در گذشته‌های نه چندان دور راه سبزوار به شاهرود از کنار آن می‌گذشته است. «خانیکوف» روسی که در اوایل دوران قاجار از آن مسیر عبور کرده، در کاروانسرای ریوند اطراق کرده و «سیف‌الدوله» نیز ضمن توصیف ریوند از کاروانسرای ریوند نیز یاد کرده است.
لباف خانیکی عنوان کرد: «هوتوم شیندلر» آلمانی هم در سال ۱۲۹۳هجری قمری در سفرنامه خود از آن به عنوان کاروانسرای شاه عباسی و چاپارخانه‌ای در کنار آن نام برده که خراب بوده است. «افضل‌الملک» در سال۱۳۲۰ هجری قمری شرح کامل‌تری در خصوص کاروانسرای ریوند و بانی آن مواردی را ارائه کرده است «در ریود کاروانسرای شاه عباسی نیست. قافله در خانه‌ها منزل می‌کنند لکن در نیم فرسخی این قریه کاروانسرایی است که آن را حاجی صانع برای زوار در ۲۰۰ سال قبل ساخته است». با توجه به آن توضیحات و شیوه معماری بنا می‌توان قدمت آن را به دوران صفوی نسبت داد که البته در سال‌های بعد مورد مرمت قرار گرفته است.
وی تصریح کرد: این کاروانسرا با نقشه مربع و دو ایوانی به گونه‌ای ساخته شده که ایوان ورودی در شمال و شاه‌نشین در هیأت یک ایوان و اتاقی مربع در انتهای آن در جنوب قرار گیرد. در اطراف میانسرای مربع شکل کاروانسرا ۱۸ غرفه منتهی به حجره ساخته شده در پشت حجره‌ها و مجاور دیوار اصلی بنا سالن‌های دراز و عریض به منظور «مالبند» یا اسطبل احداث شده و بر بدنه داخلی دیوار مشرف بر اسطبل‌ها غرفه‌های متعدد با کف‌های مرتفع آجر فرش ساخته شده تا خرکچی‌ها در آن‌ها استقرار یابند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اضافه کرد: بر بدنه دیوار سکوها حفره‌های مربع شکل ایجاد شده و در انتهای هر یک قطعه‌ای چوب یا استخوان معروف به «اخیه» نصب شده تا افسار احشام به آن بسته شود. از هر گوشه یک درگاهی به اسطبل‌ها باز می‌شود و در مقابل هر یک از آن ورودی‌ها یک سکوی مربع به ارتفاع حدود یک متر محصور در ۴ ستون با کاربری بارانداز ساخته شده تا مسافران بار و توشه خود را در آن جا بگذارند.
وی گفت: فاخرترین بخش کاروانسرا جبهه شمالی آن است. در میانه ضلع شمالی ایوانی بلند و باشکوه با طاق جناقی و پوشش ۵ بخشی طویزه‌دار در میان ۲ غرفه ۲ طبقه برافراشته شده است. بر دو سوی ایوان نیز ۱۰ غرفه بر دیوارهای جانبی ایجاد شده‌اند که مسافرانی را که امکان اسکان در داخل رباط نیافته‌اند، در خود جای دهند. دالان ورودی بعد از عبور از جلو دو درگاهی در طرفین که به اطاق‌هایی منتهی می‌شوند، به یک فضای گشاده‌تر به مثابه هشتی می‌رسد که بر فراز آن گنبدی استقرار یافته و بر بلندای آن نورگیر ۸ ضلعی و تزئینی ایجاد شده است. تزئینات این بخش را تنوع آجرچینی، گره‌ها و کاربندی‌ها فراهم آورده‌اند. همچنین بخش ورودی رباط دو طبقه است که احتمالا طبقه دوم با اطاق‌های وسیع شاه نشین بوده است.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: این کاروانسرا در دهه‌های اخیر به علت کاربری غیراصولی و بیشتر توسط نیروهای انسانی آسیب فراوان دیده و آجرهای پایه ستون‌ها و برخی نقاط مثل پیشانی ایوان ورودی و تیزه گنبد برخی چشمه طاق‌ها برداشته و تخریب شده که اخیرا به همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی رفع مزاحمت و ظاهرا مرمت‌های مختصر اضطراری در آن صورت گرفته که کافی نبوده و بنا در حال حاضر سخت آسیب‌پذیر است.
وی افزود: در مقابل این کاروانسرا حوض انباری جهت تامین آب مسافران در ۲ طبقه احداث شده است. طبقه هم کف ایوان ورودی و طبقه منفی مخزن سر پوشیده‌ای است که یک رشته پلکان از ابتدای ورودی به سطح آب منتهی می‌شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: در حال حاضر، پلکان تخریب و تعدادی از آجرهای پی بنا برداشته شده و استحکام آن مختل شده است. ضرورت دارد که در اسرع وقت نسبت به استحکام بخشی مجموعه مبادرت شود. این بنا در ۲۵ شهریورماه سال ۱۳۶۳ به شماره ۱۶۶۲ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
انتهای پیام
نظرات