سیره مبارزات امام کاظم (علیه السلام) به‌عنوان چراغ راه و نمونه ارزش‌های اخلاقی و تربیتی در زندگی ملت است و جای تعجب نیست که در سیره ایشان زهد و فداکاری مال و جان برای رسیدن به رضای خداوند متعال و تلاش برای حفظ انسانیت و قرار دادن آن در مسیر هدایت باشد. این امر در ظرافت فکری امام (علیه السلام) مشهود است زیرا بر ذهن و اهمیت آن و ارتباط آن با علم و دانش و استفاده از آیات عقل و علم در اندیشه خود تأکید کردند.

ما باید برای ساختن تمدن اسلامی و تربیت افراد مؤمن سرمایه‌گذاری کنیم و این جنبه در ظرافت فکری امام (ع) برجسته شده زیرا بر فکر و اهمیت آن، به‌طور قابل توجهی در توصیه‌ها و سخنان ایشان، تأکید شده است.

اهمیت فکر و بیان و ارتباط آن با علم

در ابتدا لازم است چند مورد را تعریف کنیم:

تعریف فکر

به‌نقل از ابن الفارس، فکر حافظ گفتار و کردار مذموم است.

اهمیت فکر

تفکر و تعقل، رکن اصلی اسلام محسوب می‌شود و بیش از هر چیز بر سلامت عقل و یادگیری تأکید شده است. اسلام عقل را اساس انسان، ملاک ارزش و درجه کمال آن می‌داند. خداوند متعال به مؤمنان دستور داد که در زمین اندیشه کنند پس در قرآن خطاب به جهان و مخلوقات می‌فرماید:  بگو، در زمین سیر کنید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده ؟ سپس خداوند (به همین گونه) جهان آخرت را ایجاد می‏‌کند، خداوند بر هر چیز قادر است. (العنکبوت/۲۰). همچنین خداوند فرموده است: «آیا در ملکوت آسمان‌ها و زمین و هر چیزی که خدا آفریده است ننگریسته‏‌اند و اینکه شاید هنگام مرگشان نزدیک شده باشد پس به کدام سخن بعد از قرآن ایمان می‌‏آورند؟» (الاعراف/۱۸۵).

تفکرگرایی در اندیشه امام موسی کاظم (ع) در وصیت به شاگردش هشام بن‌الحکم منعکس شده است که بر فکر از طریق رویکرد قرآنی سفارش می‌فرماید و بر نقش عقل به‌عنوان حجت خدا برای بندگانش در مسئله ایمان، کفر، ضلالت، حقانیت، انحراف و حدیث با توجه به نکات منفی و مثبت در رفتار انسان با به کارگیری فکر، تأکید می‌کند. فکر دیگر فقط نیرویی مربوط به استعدادهای عمومی در زندگی انسان نیست، بلکه به مبنایی از آگاهی دقیق تبدیل شده است که جایگاه حکمت را در زندگی وی تعیین می‌کند.

ارتباط  تفکر با علم

یکی از بهترین اصول تعلیم و تربیت اسلامی به حداکثر رساندن علم و دانش و ارزش و جایگاه رفیع علم و عالم در اسلام ذکر شده است.

 قرآن در جاهای زیادی به این موضوع اشاره کرده است، ازجمله خداوند متعال در سوره علق  می‌فرماید: «بخوان به نام پروردگارت که (هستی را) آفرید. (او که) انسان را از خون بسته آفرید. بخوان که پروردگار تو از همه گرامی‌تر است. او که با قلم آموخت. آنچه را انسان نمی‌دانست به او آموخت.» (العلق /۱-۵)

سنت پیامبر (ص) بر فضیلت علم دلالت می‌کند، رسول خدا (ص) فرمود: عالم در میان جاهلان همچون زنده‌ای در میان مردگان است و همه موجودات حتی ماهی‌های دریا و جنبندگان زمین و وحوش بیابان‌ها و حیوانات اهلی برای طلب‌ علم استغفار می‌کنند. پس در جستجوی علم باشید که سبب اتصال میان شما و خدای عزوجل است و طلب علم بر هر مسلمانی واجب است.

امام کاظم (علیه السلام) عقل و علم را به هم پیوند می‌دهد، آنجا که می‌فرماید: ای هشام! لقمان به فرزند خود گفت: در برابر حق فروتن باش تا خردمندترین مردم باشی و زیرک در عین رعایت حق اندک است. ای فرزندم! دنیا دریایی ژرف است که خلق بسیاری در آن غرق گشته‌اند. پس باید که کشتی تو در این دریا تقوای الهی باشد و محموله‌اش ایمان و بادبانش توکّل و ناخدایش خرد و راهنمایش دانش و لنگرش شکیبایی.

در نگاه امام کاظم (علیه السلام) داشتن تقوی، ایمان، توکل بر خدا، استفاده از عقل و علم به همراه صبر، کلید سالم عبور کردن از دنیاست. دنیایی که بسیاری را غرق کرده است. این ابزارهایی که از آن نام برده شد حکم یک کشتی کارآمد را پیدا می‌کنند که سوار شدن بر آن تضمین‌دهنده غرق نشدن در دنیاست.

همچنین می‌فرماید: ای هشام! مردم برای اطاعت از خدا گماشته شده‌اند و نجات تنها در گرو اطاعت است و اطاعت به علم است و علم به آموختن و آموختن به عقل وابسته است، و علم را جز از عالم الهی نباید آموخت و شناخت این عالم هم به واسطه عقل است.

امام کاظم علیه السلام ـ در سفارش به هشام بن حکم ـ فرمود: خداوند پیامبران و رسولان خود را به سوی بندگانش نفرستاد مگر برای اینکه درباره خدا اندیشه کنند. پس، هر کس از آنان که شناختش بهتر باشد، دعوت را پذیراتر باشد و داناترینشان به کار خدا، کسی است که خردش نیکوتر باشد و کسی که خردش کامل‌تر باشد، در دنیا و آخرت بلند پایه‌تر باشد.

گزیده‌هایی از کلام امام کاظم (علیه السلام) به ما نشان می‌دهند که چگونه تفکر به‌عنوان انرژی عظیمی که علم را فرامی‌گیرد ستوده شده است.

استفاده از آیات عقل و علم در اندیشه امام کاظم (علیه السلام)

تفکر در اندیشه امام موسی کاظم (علیه السلام) از اهمیت بالایی برخوردار است.

۱.بیان اهمیت عقل در قرآن

امام موسی کاظم (علیه السلام) با ذکر آیات قرآنی که به آنها اشاره می‌کند، اهمیت عقل را بیان کرده است، در ابتدای وصیت خود به هشام بن الحکم می‌فرماید: ای هشام خداوند در کتاب آسمانی خود به اهل عقل و خرد منت نهاد. کسانی که سخنان را می‏‌شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می‌‏کنند، آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، و آنان خردمندانند.(زمر/۱۸).

۲.رابطه عقل با معرفت خداوند متعال

امام کاظم (علیه السلام) می‌فرماید: ای هشام خداوند بزرگ و عزیز بندگان را به‌وسیله خرد قطع و حجت خویش را بر آنان به موهبت عقل تمام فرموده است. آنچه را که دانشش برای بندگان لازم است بیان کرده و آنان را به ربوبیت خویش به‌وسیله ادله راهنمائی نموده است.

۳. رابطه عقل با علم خداوند متعال

امام موسی کاظم (علیه السلام) پیوند تنگاتنگ عقل و علم خداوند متعال را نشان می‌دهد، چنانکه خداوند می‌فرماید: «پروردگارا، پس از آنکه ما را هدایت کردی، دل‌های ما را (از حق) منحرف مکن. رحمتی از جانب خودت به ما عطا کن، به‌راستی که تو بخشنده‌ای». (آل عمران/۸)

به‌نظر امام، عقل اساس همه چیز به سوی معرفت خداوند متعال است.

تفکر و رابطه آن با دنیا و آخرت

امام کاظم (علیه السلام) در کلام خود پیوند دنیا و آخرت را بیان کرد و در بسیاری از عبارات بر خطر تمسک به دنیا و غرور در زینت آن و ترک خواسته‌های آخرت یا دست کم گرفتن تأکید کرده‌اند. امام کاظم (علیه السلام) فرمود: ای هشام، سرای دنیا همچون ماری است که ظاهرش نرم است و درونش زهر کشنده دارد. پس مردمانِ صاحبدل و خردمند از آن حذر نمایند و کودکان دستِ خود به سویش دراز می‌کنند.

از آنچه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت: امام کاظم (علیه السلام) در توضیح مقتضیات عقل و مفهوم آن از جهات مختلف، از قبیل آشکار ساختن اهداف و پرداختن به انحرافات آن، صورت‌بندی کمال آن و تبیین مقاصد آن منحصر به‌فرد بودند. ایشان به تعریف عقل و بیان اهمیت آن و شرح صفات و فضائل آن و تعیین نشانه‌های عقل و حجّت آن پرداختند.

همچنین به رابطه عقل با علم و اینکه انسان راهی برای شناخت خداست، اشاره کردند. خردمندان را ستوده، صفات و فواید اعمالشان و عواقب رفتار و تقرب به خداوند متعال را ذکر کرده‌اند. کیفیات تفکر و صفات جهل را تعیین کردند و چگونگی ساختن انسان و رفتار و انعکاس آن در اعمال او را توضیح دادند. امام (ع) به عقل سلیم و فطرت پاک معتقد است که اگر راه واحدی داشته باشند منتهی به پاکسازی یکپارچه از آلودگی‌ها می‌شود.

منابع

https://cbej.uomustansiriyah.edu.iq

https://www.researchgate.net

https://bcchj.uobabylon.edu.iq

https://hawzah.net

انتهای پیام