رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: دژ کلات عارضه‌ای طبیعی و بیضی شکل در منتهی‌الیه شمال شرق خراسان و بر میانه رشته کوه هزار مسجد واقع است. این عارضه همواره به منزله یک دروازه ورودی به درون ایران و بسیار با اهمیت بوده است. در دو سوی دژ کلات دو دروازه اصلی به نام‌های دروازه ارغون شاه و دروازه یا دربند نفته واقع است.

وی با بیان اینکه «دربند نفته» در سمت شمال شرقی کلات نادر قرار دارد، افزود: از این دروازه ورود به نواحی جنوبی کشور ترکمنستان امکان پذیر است. در دوران درازی از تاریخ، اقوام متمدن ایران و آسیای میانه از این طریق با یکدیگر در ارتباط بوده‌اند و ورود اقوام مهاجم آسیای مرکزی به قلمرو ایران نیز به داخل ایران از همان طریق صورت می‌گرفته است. نقل قول وجود دارد که تیمور لنگ در ۱۷ مرحله از دروازه نفته قصد ورود به ایران را داشته که موفق نشده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: با توجه به موقعیت حساس و سوق الجیشی دژ کلات، طبیعی به نظر می‌رسد که در دروازه‌های ورودی کلات تاسیسات لازم به خصوص سازه‌های دفاعی از گذشته‌های دور احداث شده باشد. یکی از آن تاسیسات، سازه معماری جالبی است که بعد از دروازه بر بدنه شمال غرب و مشرف بر راه ارتباطی کلات به ترکمنستان ساخته شده است. آن سازه معماری سنگی که به «تخت دختر» شهرت یافته، بنایی است که به لحاظ ساختار گویا جهت اقامت و پاسداری گروهی قراول یا دیده‌بان و مدافع ساخته شده است.

وی ادامه داد: آن فضا به باور اهالی منطقه، سنگری است که سربازان نادرشاه افشار برای حفاظت از دروازه نفته در آن مستقر می‌شدند، اگر چه این گزاره نمی‌تواند ‌به دور از حقیقت باشد اما در ساختار معماری اولیه آن آثار و شواهدی موجود است که بیانگر احداث آن در زمانی پیش‌تر از دوران نادرشاه است، زیرا گذشته از پراکندگی قطعات سفال در محل متعلق به دوران تاریخی، فرم دیوارها و تیرکش‌های آن شباهت نزدیک به قلعه‌های شناسایی شده مربوط به دوران قبل از اسلام در منطقه دارد.

لباف خانیکی تصریح کرد: روزنه‌های مثلث شکل تعبیه شده بر دیوار جنوبی تخت دختر از نوع روزنه‌های مشابه بر دیوار «ارگ آق‌تپه» مربوط به دوران ساسانی در ترکمنستان است. آنچه از دور نمای تخت دختر به نظر می‌رسد، دیوار مرتفع سنگی با روزنه‌هایی بر بدنه آن است که مانند سدی در راستای شمال غرب و جنوب شرق حد فاصل دو برجستگی در دامنه کوه ساخته شده است.

وی اضافه کرد: بررسی آن سازه از نزدیک جزئیات بیشتری را آشکار می‌سازد. دیوار سد مانندی که از دور مشاهده می‌شود، توسط ۲ برج با نقشه راست‌ گوشه و تقریبا مستطیل مانند برج‌های اشکانی شهر نیسا و برج‌های ساسانی کهن دژ نیشابور، در میان گرفته شده است. دیوار میانی از کف موجود تا بالاترین نقطه بیش از ۸ متر ارتفاع و دو ردیف تیرکش دارد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: در دیوارچینی آن سازه بر خلاف برج‌های دیگر کلات دقت زیادی صرف شده، سنگ‌ها قواره شده و در بلوک‌های مکعب مستطیل و منظم چیده شده‌اند. در برخی نقاط نمای بیرونی بقایای اندود گچ برجای مانده است. در امتداد شمال شرقی برج شرقی دیوار سنگی منظم دیگری کشیده شده که در نهایت با یک گوشه قائمه به شمال غرب برگشته و این فرضیه را تقویت می‌کند که در شمال تخت دختر مانند برج مشرف بر دروازه ارغون شاه حیاط نسبتا وسیعی وجود داشته است.

وی با اشاره به اینکه آن سازه معماری در مسیر سیلاب و عمق یک دره قرار گرفته و انباشت رسوبات هویت آن را با ابهام مواجه کرده است، خاطرنشان کرد: در چاله‌ای که حفاران غیرمجاز در پشت دیوار حفر کرده‌اند نشانه‌هایی آشکار شده که ۳ طبقه بودن سازه را حکایت می‌کند و اندود گچ بر رویه داخلی دیوارها هم حاکی از اقامت و استقرار مدافعین در آن است.

لباف خانیکی گفت: آنچه اکنون قابل تشخیص است، عرصه آن سازه معماری با وسعت حدود ۱۶۰۰ متر مربع است. در گوشه جنوب غربی میان سرای تخت دختر اتاقی مربع در ابعاد ۵.۵ متر قابل تشخیص است. با توجه به نزدیکی آق‌تپه و نسا به کلات می‌توان فرض کرد که تخت دختر در دوره ساسانیان، با تاثیرپذیری از ارگ آق تپه یا حصار شهر نسا با برج‌های گوشه‌دار ساخته شده است.

وی افزود: در دروازه نفته تاسیسات دفاعی دیگری نیز ساخته شده که برج‌های دیده‌بانی نیمه خرابه بر دو سوی تنگه از آن جمله است. آن برج‌ها هم به لحاظ معماری بیشتر شباهت به برج‌های الحاقی تخت دختر دارند تا برج‌های دروازه ارغون شاه و ممکن است قدمت آن‌ها نیز به پیش از اسلام برسد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: در عمق تنگه نفته بقایای اندک دروازه آجری پل مانندی با پنج چشمه مانند دروازه ارغون شاه که از گزند سیل مصون مانده نیز قابل تشخیص است. «دروازه نفته» در ۲۳ فروردین ۱۳۴۶ به شماره ۶۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

انتهای پیام