باغ گلشن به‌حدی در شهر طبس معروف است که به‌راحتی می‌توانید آن را پیدا کنید. اگر تمایل به استفاده از وسایل نقلیه داشتید از خطوط اتوبوسی استفاده کنید که در ایستگاه باغ گلشن توقف دارند. این ایستگاه در فاصله کمی از باغ قرار دارد.
باغ گلشن نمونه‌ای از یادگارهای به‌جامانده از دوره زندیه و از معروف‌ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است که در تاریخ بیستم دی‌ماه سال ۱۳۵۵ به شماره ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این باغ پوشش گیاهی متنوعی دارد که در منطقه‌ای کویری کمی عجیب به نظر می‌رسد؛ به‌خصوص که از گیاهان سردسیر تا گرمسیر در آن به چشم می‌خورد. ساختمان باغ در زلزله سال ۱۳۵۷ تا میزان زیادی از بین رفت و ساختمان امروزی بازسازی عمارت قدیمی است. باغ گلشن طبس به‌دلیل قرارگیری در خیابان تاریخی گلشن، به این نام مشهور شده است.
پلیکان‌ها یکی از زیبایی‌های باغ گلشن هستند که در دهه پنجاه شمسی به آن اضافه شدند. داستان از این قرار است که دو پلیکان مهاجر در مسیر مهاجرت خود از مناطق سرد سیبری بر فراز طبس به پرواز درآمدند و پس از فرود در باغ گلشن آنجا را برای زندگی انتخاب کردند. مردم توجه زیادی نسبت به این پلیکان‌ها نشان دادند و این پرندگان در باغ باقی ماندند. گلشن برای چندین سال مامن این پرندگان بود تا اینکه در زلزله شهریور ۵۷ یکی از آن‌ها زیر آوار ماند و از بین رفت. پلیکان دیگر تنها شد؛ اما تا سال ۱۳۹۴ در باغ گلشن ماند و همان جا جان سپرد. چندین سال بعد تعدادی پلیکان به باغ آورده شد که امروزه به‌عنوان یکی از جاذبه‌های باغ گلشن به شمار می‌روند.
تاریخچه باغ گلشن طبس
باغ گلشن طبس در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری مصادف با اواخر دوره لطفعلی خان زند و در بحبوحه شروع حکومت آقامحمدخان قاجار ساخته شد و امیر محمدحسن خان عرب زنگویی، حاکم تون (فردوس) و طبس دستور ساخت آن را داد. به همین دلیل کارشناسان، قدمت این باغ را اواخر زندیه و اوایل قاجاریه می‌دانند و تاریخ خاصی برای آن در نظر نمی‌گیرند.
امیر محمدحسن خان، اراضی و مستغلات بسیار زیادی در مناطق طبس، فردوس، بشرویه و گناباد داشت که بخش قابل‌ملاحظه‌ای از آن‌ها را قبل از مرگش برای مصارف خیریه وقف کرد. وقف اموال در دو نوبت صورت گرفت: نوبت اول در سال ۱۲۱۸ هجری قمری موسوم به وقف اول، نوبت دوم در سال ۱۱۹۷ هجری شمسی که به وقف ثانی معروف شد. باغ گلشن نیز یکی از این املاک وقفی در نوبت اول بود. وی برای وقف باغ گلشن و املاکش در حدود سال ۱۱۸۲ هجری شمسی چنین وقف‌نامه‌ای تنظیم کرد.
باغ گلشن، خیابان باغ گلشن، میدان مرکزی شهر تا دروازه دشتغران وقف بر خلایق است که رفت‌وآمد کنند و هر ۱۰ سال یک بار باید وقف‌نامه امیر حسن خان نوشته شود و به تایید علمای طبس برسد.
به‌طور کلی وقف‌نامه امیر حسن خان دارای ۴۷ نیت و قصد و ۱,۹۲۶ رقبه در شهرهای طبس، بیرجند، فردوس، بشرویه، گناباد و ارسک بود که باغ تاریخی گلشن طبس یکی از آن‌ها محسوب می‌شد.
جهانگردان زیادی از باغ گلشن بازدید کردند که از آن جمله می‌توان به همسر آندره گدار، معمار معروف فرانسوی اشاره کرد. او درباره زیبایی باغ گلشن گفته بود: در این باغ حوضی بزرگ با فواره‌های متعدد وجود دارد که آب یعنی این ماده باارزش را مانند تحفه‌ای به آسمان می‌فرستد.
میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک نیز در سفر خود به طبس در سال ۱۲۵۵ هجری شمسی، در سفرنامه‌اش این باغ را به زیبایی توصیف کرده است. سون هدین سوئدی نیز در سال ۱۲۸۴ هجری شمسی در سفرش به طبس، باغ را با عبارت‌هایی مانند «درختان خرما و مرکبات»، «سایه خنک نخل‌ها»، «نغمه زیبای آب روان جوی‌ها»، «چمن‌های میان دو جوی»، «زمزمه باد در میان درختان» و... توصیف و از کیفیت معجزه‌آسای آب جاری در باغ ابراز شگفتی کرده بود.
در سال ۲۰۰۸ وب‌سایت دیلی تلگراف فهرستی از ۵۰ باغ زیبای دنیا را ارائه داد که نام باغ گلشن طبس در میان آن‌ها قرار داشت. این وب‌سایت متنی را در مورد باغ منتشر کرد:
بهترین زمان بازدید از باغ گلشن طبس
باغ گلشن در تمام فصول سال برای بازدید مناسب است؛ اما بهارهای این باغ حکایت دیگری دارد. بر اساس یک سنت کهن در طبس، اکثر مردم شهر و روستاهای اطراف در روز ۱۳ فروردین به باغ گلشن می‌روند و سیزده خود را در این محل به در می‌کنند. در همین فصل بساط دست‌فروشان در ورودی باغ پهن می‌شود و اقلامی همچون کاهو، نارنج، آب نارنج، ریواس و گل‌های لاله کوهی را می‌فروشند که از روستاها و دامنه‌های کوه آورده‌اند.
معماری باغ گلشن طبس
باغ گلشن طبس که مساحتی حدود هفت هکتار دارد، با ۲۶۶ متر طول و ۲۶۰ متر عرض تقریبا مربع‌شکل است. طراحی این باغ بر اساس نمونه چهارباغ یا چارباغ صورت گرفت که طرحی از باغ ایرانی محسوب می‌شود. دو خیابان اصلی متقاطع، محوطه باغ را به چهار مربع بزرگ تقسیم کرده‌اند و هر یک از این مربع‌ها از طریق گذرگاه‌های کوچک به‌صورت چهار کرت درآمده است. در میان این باغ، استخر نسبتا بزرگی با سه فواره طبیعی وجود دارد که بدون استفاده از نیروی خارجی، آب را به جریان می‌اندازند. نکته موردتوجه در این باغ طرز خیابان‌بندی و شکل گذرگاه‌ها نیست، بلکه به وجود همین استخر در میان آن‌ها مربوط می‌شود که تضاد زیبایی میان آب و سبزه ایجاد کرده است. جالب اینکه طراحی این باغ شکل مربعی دارد که مانندش تنها در تاج محل هند به چشم می‌خورد. در این ساختار طول و عرض باغ با هم برابر هستند و توسط خیابان‌های موازی به یکدیگر متصل می‌شوند.
تنها ساختمان باغ گلشن، ساختمان سردر است که شامل عمارتی دو طبقه با یک زیرزمین کوچک می‌شود. طبقه اول عمارت، تالاری بزرگ و ایوانی برای مشاهده مناظر باغ و شهر دارد که دو ستون و تزیینات آجری نقش‌دار بر زیبایی آن افزوده‌اند. نمای عمارت از اندود گچ سفید است و از دیدگاه معماری، بنایی معمولی به شمار می‌رود؛ اما یکی از بناهای شاخص طبس است که اهمیت زیادی برای شهر دارد.
ساختمان سردر در زلزله ویرانگر شهریور ۱۳۵۷ به‌طور کامل از میان رفت و ساختمان کنونی با توجه به نقشه ساختمان سابق بازسازی شده است. عمارت سردر ساختمانی دوطرفه به حساب می‌آید که یک روی آن به‌سمت میدان انقلاب اسلامی طبس و روی دیگرش به‌سوی باغ قرار دارد.
موزه ژئوپارک طبس
موزه‌ای با عنوان موزه ژئوپارک طبس (میراث زمین) در عمارت سردر باغ گلشن وجود دارد که میراث به‌جامانده از فعالیت‌های طبیعی و بشری زمین و آثار مرتبط با زمین‌شناسی در آن ارائه شده است. این موزه با توجه به غنای زمین‌شناسی و معدنی شهرستان طبس در اسفندماه سال ۱۳۹۵ افتتاح شد که در آن می‌توانید با گوشه‌ای از این ذخایر آشنا شوید و مجموعه‌ای از کانی‌ها، سنگ‌ها، فسیل‌ها و مواد معدنی را از نزدیک ببینید. علاوه بر این، طیف وسیعی از موجودات فسیل‌شده در موزه قرار دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به فسیلی بنام استروماتولیت با قدمت حدود ۵۴۰ میلیون سال قبل است.
باغ گلشن طبس یکی از معدود باغ‌های ایرانی است که آب به‌صورت دائمی در آن جریان دارد. برای آبیاری باغ از آب‌های سطحی و همین طور سفره‌های آب زیرزمینی منطقه استفاده شده است. این باغ را در منطقه‌ای احداث کرده‌اند که آب چشمه‌های سرد و گرم جریان‌یافته از کوهستان‌های اطراف طبس به‌سمت شهر، در این منطقه به یکدیگر می‌رسند، از انتهای باغ وارد شده و توسط جوی‌ها به‌سمت کرت‌ها هدایت شوند. آب پس از آبیاری کرت‌ها از زیر هشتی ساختمان سردر به‌سمت شهر بیرون می‌رود.
به‌منظور استفاده از منابع آب زیرزمینی در این باغ، چاه آبی از نوع چاه‌های آرتزین در زیر استخر بزرگ حفر شده است که از این جهت پدیده‌ای جالب در آبیاری محسوب می‌شود. فواره‌ها، خروجی‌های آب این چاه هستند و استخر بزرگ در واقع محل ذخیره آب چاه است.
چاه آرتزین یا چاه جهنده
چاه‌های آرتزین به‌گونه‌ای طراحی و حفر می‌شوند که سطح ارتفاع آب‌های زیرزمینی متصل به چاه، بالاتر از دهانه چاه (محل خروج آب) باشد که در نتیجه، فشار آب‌های زیرزمینی برای ایجاد هم‌سطحی باعث فوران آب از دهانه چاه به‌صورت طبیعی می‌شود. باغ گلشن با بهره‌گیری از این سیستم آبیاری، آب جاری دائمی دارد و از این حیث در میان باغ‌های نادر ایران قرار می‌گیرد.
گیاهان باغ گلشن طبس
گفته می‌شود پیش از آنکه باغ گلشن ساخته شود، نخلستان زیبایی در این محل وجود داشت؛ چراکه درختان خرما در آن به‌صورت پراکنده به چشم می‌خورند و نظم قابل‌توجهی در کاشت آن‌ها مشاهده نمی‌شود. ازاین‌رو نخل‌های باغ گلشن که حدود ۲۰۰۰ اصله هستند، قدیمی‌ترین درختان آن به شمار می‌روند. از دیگر درختان میوه‌دار باغ گلشن می‌توان به درختان انار و مرکبات مانند نارنج اشاره کرد که به‌طور مساوی میان کرت‌ها و به‌صورت شطرنجی توسط معمار اولیه باغ کاشته شده‌اند. در هر یک از چهار کرت باغ حدود ۵۰۰ اصله درخت انار و ۲,۵۰۰ اصله درخت مرکبات وجود دارد.
از میان گونه‌های مختلف درختان تزیینی، چنارها، سروها و بیدها در کنار چمنزارهای طبیعی بر زیبایی باغ گلشن افزوده‌اند. بوته‌های گل جزو جدانشدنی از باغ‌ها هستند و در نتیجه در باغ گلشن از گل رز سرخ تا اطلسی سفید و ختمی وجود دارد. آرایش قسمت پایین درخت‌های اطراف استخر به‌گونه‌ای است که شاخ و برگشان را هرس می‌کنند و زیر آن‌ها برحسب فصل، بوته‌های گل سرخ و گل اطلسی سفید می‌کارند.
نکته جالب‌توجه در باغ گلشن را باید حضور گونه‌های مختلف گیاهی سازگار با آب‌وهوا و اقلیم‌های متنوع دانست؛ به‌عنوان مثال چناری که خاص مناطق سردسیر است، در کنار نخلی قرار دارد که نماد مناطق گرمسیر محسوب می‌شود.
انتهای پیام
نظرات