در نوروز ۱۴۰۳، مدرسۀ جدۀ بزرگ و جدۀ کوچک، به همت اداره گردشگری سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان و با موافقت و تسهیلگری حوزه‌های علمیه، در رویداد گردشگری «حجره»، در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

مقصد اول این رویداد گردشگری «حجره»، مدرسهٔ جدۀ بزرگ است. این مدرسه که حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد، در بازار قهوه کاشی‌ها واقع شده است. همجواری مدرسهٔ علمیه و بازار، از همزیستی اجتماعی نهاد روحانیت و مردم، در دوران سنت پرده برمی‌دارد. به نظر می‌رسد که این هویت در بازار قدیمی اصفهان همچنان حفظ شده است زیرا که همه روزه، جلوی درب ورودی مدرسه جدۀ بزرگ، دستفروشان به فروش خوراکی می‌پردازند و از کسب و کار آنان‌ ممانعتی صورت نمی‌گیرد.

پس از ورود به مدرسهٔ جدۀ بزرگ، این بنا در نگاه اول، شمایلی همچون بازارچه‌های میدان نقش جهان را در ذهن تداعی می‌کند. در مرکز حیات وسیع و دلباز این مدرسهٔ وقفی، یک حوض مستطیل شکل و در چهار سوی این حوض آبی، ۴ باغچه‌ی آراسته به چشم می‌خورد. نیمکت‌های اطراف باغچه‌ها نشان از کاربری این بنای تاریخی دارد و مشخص است که این مدرسه، محل درس و بحث و گفت‌وگو است. اتفاق مبارک و شایسته‌ای که در این مکان رخ داده است، این است که مدرسه، به‌عنوان محل اسکان گردشگران و مسافران نوروزی در نظر گرفته شده است. این مسئله گویای میزان اهمیت میراث فرهنگی و گردشگری نزد روحانیون و مدیران حوزه‌های علمیه را خاطرنشان می‌کند.

محمد فاتحی، راهنمای گردشگری، در این رویداد گفت: مدرسهٔ جدۀ بزرگ، به همت «حوری‌ناز خانم» در سال ۱۰۵۸ قمری و در دوره شاه عباس دوم با ۶۸ حجره ساخته شد. اسم حوری‌ناز خانم، در کتیبه‌ها دیده نمی‌شود اما در سند وقف نامه، نام این بانوی خیرخواه قید شده است.

او خاطرنشان کرد: این بنا در دو طبقه و چهار ایوانه ساخته شده است و حجره‌های طبقه پایین دارای ایوان، اتاق، پستو و لژ خانواده هستند. در مرکز این بنا، مادی و درختان سر به فلک‌کشیده‌ای قرار داشته‌اند زیرا آب در انبساط خاطر انسان مؤثر است.

دست‌خط‌هایی از دل تاریخ

راهنمای رویداد گردشگری «حجره» پس از ورود به مسجد مدرسه جدۀ بزرگ، افزود: جهت محراب در این مسجد، ۴۵ درجه نسبت به جهت قبله زاویه دارد و به همین دلیل این مسجد دارای ۲ محراب است‌. دیوارنگاره‌هایی از طلاب و مدرسین و نمازگزاران این مسجد، در این مسجد به جای مانده و حفظ شده‌اند.

فاتحی ادامه داد: در یکی از این دست‌خط‌های تاریخی، نام نگارنده آن با عنوان «کمترین فلک ابوطالب ولد ملا محمد علی» دیده می‌شود. یکی دیگر از این دست‌خط‌های تاریخی، به صورت برعکس یا وارونه نوشته شده که گویای تسلط نگارنده در رسم الخط است. به نظر می‌رسد که هدف نگارنده، به رخ کشیدن مهارتش در نوشتن است.

این راهنمای گردشگری در محل مسجد مدرسهٔ جدۀ بزرگ به گردشگران خاطرنشان کرد: این مدرسه، اکنون برای اسکان مسافران درنظر گرفته شده است. پس اگر احیاناً کسی را با تتو یا استایل خاصی در محیط مشاهده کردید، فکر نکنید که از طلاب مدرسه هستند.

محل اسکان نسیم شمال

لازم به ذکر است که ۳۳ حجره‌ در طبقه پایین و ۳۶ حجره در طبقه بالای مدرسۀ جدۀ بزرگ ساخته شده است. طاق و آستانهٔ هر ایوان با ترکیب آجر و کاشی‌کاریِ پر نقش و نگار تزئین شده است‌. همچنین در پشت ایوان شمالی مدرسه اتاق بزرگی قرار دارد که به عنوان مدرسه زمستانی استفاده می‌شد. در هر دو سوی ایوان یک پلکان برپاست که دسترسی به طبقه بالا را میسر می‌سازد.

ضمن اینکه محقق خوانساری و دیگر عالمان بزرگ خاندان خوانساری سرپرست مدرسۀ جدۀ بزرگ بوده و آقا جمال خوانساری، میرمحمد صادق خاتون آبادی و میر سید محمد نجف‌آبادی از مدرسان آن بودند. همچنین افرادی همچون محمد کاظم واله اصفهانی، شاعر و خوشنویس اصفهانی، میرزا مسیح تویسرکانی، مدیر روزنامه ناقور و سید اشرف الدین گیلانی، معروف به نسیم شمال، مدیر روزنامه فکاهی نسیم شمال، در این مدرسه روزگار گذرانده و سکونت داشتند.

پس از پایان بازدید از مدرسهٔ جدۀ بزرگ، من و سایر گردشگران به همراه راهنمای گردشگری رویداد به طرف مدرسهٔ جدۀ کوچک حرکت کردیم. این مدرسه در یکی از کوچه‌های فرعی بازار، که محل استقرار مغازه‌های لوازم خرازی است، واقع شده است.

موتور سیکلت، تنها وسیلۀ نقلیه‌ای است که هنوز در بازار تردد می‌کند، بنابراین در میان بازار، تنها صدای این وسیله نقلیه است که می‌تواند صدای راهنمای گردشگری را قطع و مکث کوتاهی در ارائه او ایجاد کند. رهگذران و حتی مسافران نوروزی، از چگونگی ثبت‌نام و شرکت در این رویداد گردشگری سؤال می‌پرسند و در اواخر بازدید، گردشگران حاضر در گروه، به تبعیت از راهنمای گردشگری، مردم را به سمت سایت شهروند تیکت هدایت می‌کنند.

در میان مردم، کودکان و نوجوانان که گویا اطلاع کمتری از رویدادهای گردشگری پیدا کردند، علاقه ویژه‌ای به شرکت در این رویداد نشان می‌دهند.

ردپای مدرس در مدرسهٔ جدۀ کوچک

فاتحی در روبه‌روی درب ورودی مدرسهٔ جدۀ کوچک، تصریح کرد: وقتی به جان شاه عباس اول سوقصد شد، او به فرزند ارشد خود (صفی میرزا) مظنون شد و دستور قتل او را صادر کرد. بعد از مدتی اسنادی پیدا شد که ثابت می‌کرد، صفی‌میرزای مقتول  بی‌گناه اعدام شده است. شاه عباس که از فرزندکشی خود پشیمان بود، پسر صفی‌میرزای مقتول (سام میرزا) را به عنوان ولیعهد خود معرفی کرد.

او ادامه داد: «سام میرزا» به احترام پدر مقتولش، نام پدر را بر خود نهاد و به عنوان «شاه صفی» شناخته شد. با خط ثلث، نام «صفی‌میرزا» بر کتیبه ورودی مدرسهٔ جدۀ کوچک به کتابت «محمدرضا امامی» ثبت شده است. «دلارام خانم» بانی ساخت این مدرسه، ثواب ساخت مدرسه را به صفی‌میرزا هدیه کرده است.

این راهنمای گردشگری اضافه کرد: وسعت مدرسهٔ جدۀ کوچک یک سوم مدرسه جده بزرگ است. این مدرسهٔ دو ایوانه ۲ سال زودتر از مدرسهٔ جدۀ بزرگ، یعنی در سال ۱۰۵۶ هجری قمری و در ۲ طبقه با ۳۸ حجره ساخته شده است.

او با اشاره به اینکه مدرسهٔ جدۀ کوچک، محل تدریس سید حسن مدرس است، افزود: مدرس، متولد یکی از روستاهای اردستان بود. جان او در دوره‌ای که نماینده مجلس بود، به دلیل اختلافاتی که با رضاخان داشت، مورد سوءقصد قرار گرفت. گماشته‌های رضاخان در پشت بام همین مدرسه کمین کرده و به سید حسن مدرس شلیک کردند. آثار این ترکش‌ها بر دیواره‌های بنا هنوز به چشم می‌خورد.

فاتحی با قرائت کتیبه عربی این بنا که بر دیوار حیاط دوم نصب شده است، گفت: نام دلارام خانم، به عنوان اسپانسر ساخت این بنا در کتیبه ذکر شده است و معمار و سازنده آن نیز شخصی به نام «ولی آقا» بوده است.

واکاوی هویت بانیان مدارس

او با اشاره به اینکه درمورد هویت حوری‌ناز خانم و دلارام خانم، ۲ فرضیه وجود دارد، اظهار کرد: فرضیه اول این است که دلارام خانم، همسر شاه عباس اول و مادر صفی‌میرزای مقتول و مادر بزرگ شاه صفی است. حوری‌ناز نیز همسر صفی میرزای مقتول است. در واقع عروس و مادرشوهر هر دو به فاصله ۲ سال، ۲ مدرسه ساخته‌اند.

این راهنمای گردشگری خاطرنشان کرد: فرضیه دوم این است که دلارام خانم، همسر صفی‌میرزای مقتول است و هویت حوری‌ناز خانم، معلوم و مشخص نیست‌.

فاتحی در خصوص علت‌ نام‌گذاری این مدارس بیان کرد: مدرسهٔ جدۀ کوچک را جدۀ بزرگ شاه عباس دوم و مدرسهٔ جدۀ بزرگ را جدۀ کوچک او ساخته است اما به علت اینکه مدرسهٔ جدۀ کوچک از مدرسهٔ جدۀ بزرگ کوچکتر است، این گونه نامگذاری شده است. یعنی در واقع علت نامگذاری، بزرگتری و کوچکتری بانیان نبوده بلکه مساحت دو مدرسه علت نامگذاری بوده است.

او در پایان اظهار کرد: «آقا سید محمدمهدی درچه‌ای»، یکی از مدرسان حوزه علمیه زمان قاجار، که عکس او بر دیوار یکی از حجره‌های مدرسهٔ جدۀ کوچک نصب شده است، به علت اینکه خانوادهٔ پرجمعیتی را تحت سرپرستی داشته، آرد و گندم اضافه در منزل ذخیره می‌کرده است. پس از وقوع جنگ جهانی اول و آشکار شدن اثرات قحطی در کشور، این عالم دینی، به خادم منزلش فرمان می‌دهد که همه غلات و آذوقه‌ها را در میان مردم و همسایه‌ها تقسیم کند و به تمامی اعتراضات اهل خانواده‌اش نیز بی‌توجهی می‌کند. پس از توزیع مواد غذایی در جواب طلابش می‌گوید که من از ترس اینکه ذخیرۀ آرد، شبهه احتکار داشته باشد، آنها را تقسیم کردم تا در قیامت مؤاخذه نشوم. این درحالی بود که مواد غذایی را پیش از وقوع قحطی، انبار کرده بود.

به گزارش ایسنا، مدرسهٔ جدۀ کوچک برخلاف سایر مدارس هم‌دوره‌اش که ۴ ایوان دارند، به صورت دو ایوانه ساخته شده است. همچنین دارای دو حیاط و یک نمازخانه یا مسجد نیز هست و از کاشی‌کاری و تزئینات ساده‌تری نسبت به مدرسهٔ جدۀ بزرگ بهرمند است. در مرکز مدرسه علاوه بر یک حوض بزرگ، سنگ آبی نیز تعبیه شده است. در این مدرسه بیش از هرچیز درختان استوار کاج و پیچک‌های درهم تنیده اطراف تنۀ آنها، به همراه شاخ و برگ‌های درختانی که بر یکی از اضلاع مدرسه سایه گسترده‌اند، حال و هوای بکر و آرامی فراهم کرده‌است.

لازم به ذکر است که رویداد گردشگری «حجره» تا ۱۲ فروردین‌ماه در دو سانس صبح (ساعت ۹ تا ۱۲) و بعد از ظهر (ساعت ۱۴ تا ۱۷) برگزار می‌شود و علاقه‌مندان به شرکت در این رویداد، باید در سایت شهروند تیکت ثبت‌نام کنند. همچنین برای دریافت اطلاعات بیشتر، می‌توانند با شماره ۰۹۳۰۷۵۶۳۲۱۵ تماس بگیرند. 

انتهای پیام