مزار شیخ احمد جامی که در زمره پنج اثر مهم تاریخی خراسان رضوی برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو قرار دارد به عنوان تنها انگیزه سفر به تربت‌جام کافی است. آرامگاه این عارف و شاعر بزرگ هرساله پذیرای مسافران نوروزی از سراسر کشور است.

تربت‌جام از شهرستان‌های تاریخی و مهد ادب و عرفان خراسان رضوی تاکنون به نام‌های گوناگونی چون «بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت‌جام» خوانده شده است. شهری باستانی به نام بوزیگان یا بوزگان از سده سوم پیش از میلاد تا سده دوم هجری قمری در کنار شهر کنونی وجود داشته است که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته است و شهر کنونی از حدود سده سوم هجری قمری ایجاد شده و به مرور گسترش یافته است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت‌جام در همین خصوص به ایسنا گفت: گردشگران در سفر به خراسان رضوی می‌توانند تربت‌جام را به عنوان مقصدی برای گشت و گذار و آشنایی با تاریخ، ادب و فرهنگ ایران انتخاب کنند.

فرامرز صابرمقدم با بیان اینکه آثار تاریخی با قدمت بسیار و معماری‌های تاریخی از جاذبه‌های این شهر برای دوستداران تاریخ است، اظهار کرد: ثبت مجموعه آرامگاه و خانقاه شیخ احمد جام در فهرست میراث جهان اسلام نشان دهنده اهمیت و ارزشمندی این آرامگاه و جذابیت‌های آن برای مسافران است.

وی بیان کرد: این مجموعه که سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و هم‌اکنون نیز در فهرست موقت ثبت جهانی یونسکو قرار گرفته است، شامل مقبره شیخ احمد، گنبد خانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه جلال‌الدین فیروز شاهی، مسجد جامع نو، آب‌انبار و مسجد زیرزمینی می‌شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت‌جام افزود: مجموعه تاریخی شیخ احمد جام از دو جنبه مذهبی و گردشگری به‌ عنوان یکی از زیارتگاه‌های اهل سنت شرق خراسان و ایران و همچنین وجود بناهای تاریخی، الگوهای تزئینی و کتیبه‌های منحصر به ‌فرد دارای اهمیت و جایگاه خاصی است که برای شناخت زائران و بازدیدکنندگان نوروزی با ارزش‌های تاریخی، معماری و مذهبی این مکان، راهنمایان گردشگری در حال فعالیت است.

مقبره شیخ جامی

همانطور که پیش از این گفته شد بقعه جامی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. البته الحاق‌های دیگری در این مجموعه مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار وجود دارد که در دوره‌های مختلف به وجود آمده‌اند.

گنبد و گنبد خانه در قلب مجموعه واقع و چهار نمای خارجی آن توسط بناهای اطراف پوشیده شده است، دیوارهای گنبد خانه، در داخل تا حد کتیبه و هشت بخشی گنبد بالا می‏‌رود.  چهار سه‌کنج و چهار طاق‌نمای پُر،  هشت ضلعی زیر گنبد را می‏‌سازد و سطح زیر گنبد نیز با یک کاربندی پوشانده شده است.

ساختمان و طرح بنای گنبد، یادآور مقبره سلطان سنجر در مرو (قرن ۱۲ میلادی) و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است که در سال ۱۲۰۰ میلادی بر پا شده است.

این گنبد خانه، نخستین بنایی است که بعد از گذشت ۹۷ سال از فوت شیخ جامی در سال ۵۳۶ هجری قمری در کنار قبر او برپا شده و چون بر روی قبر او ساخته نشده، مقبره نیست.

از طرف دیگر، چون پس از مرگ شیخ، مزار او محل اجتماع مریدان و فرزندان وی بوده است، از این رو در گذشته به‌عنوان جماعت خانه مورد استفاده بوده که وجود چلّه خانه‌های داخل آن نیز گواهی بر صحت این ادّعاست و از طرف دیگر، به عنوان نمازخانه نیز می‏‌توانسته مورد استفاده زائران مزار شیخ قرار گرفته باشد.

ایوان

صابرمقدم ادامه داد: ایوان این مجموعه که حدود ۳۰ متر ارتفاع دارد، در نیمه‌ اول قرن هشتم هجری بنا شده است. فضای معماری ایوان در مجاورت گنبد خانه با سقفی نیم‌گنبدی و تزئینات کاربندی با دو ورودی مستقل مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود مسجد کرمانی و گنبد سفید را پدید آورده است.

وی بیان کرد: در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبدی سفید قرار گرفته که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‏ها راه دارد. دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته است.

مسجد کرمانی‌

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت‌جام اذعان کرد: مسجد کرمانی در سمت چپ ایوان قرار دارد و نام آن منسوب به معمار آن «خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی» است.

وی افزود: در میانه‌ هر ضلع آن یک شاه‌نشین قرار دارد. سه چله‌خانه نیز در زوایای شرقی و غربی ساخته شده و در شاه‌نشینِ ضلع غربی زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچ‌بری و نفیس آن به چشم می‌خورد.

صابر مقدم با اشاره به اینکه این محراب از شاهکارهای معماری قرن هشتم هجری به حساب می‌آید، گفت: در زیر این گنبد، در کف مسجد، سردابی با نقشه مربّع که داخل آن سه تابوت قرار داشت، کشف شده که هویت مدفونان مشخص نیست.

مسجد عتیق

وی همچنین در معرفی مسجد عتیق گفت: این بنا، در جنوب غربی گنبد خانه قرار دارد و مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواق‏‌های محوری آن، عریض‏‌تر از رواق‏‌های کناری است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت‌جام بیان کرد: فضاهای معماری این مسجد مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است و آن چه از معماری بنا بر جا مانده حکایت از آن دارد که تنها دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب دارای تزئینات است.

وی تصریح کرد: بر اساس شواهد موجود سبک بنا به معماری سده هشتم نزدیکتر و در متون، نام بانی خیر مسجد عتیق، رضی الدین احمد متولی و متعلق به ۷۲۰ هجری قمری ذکر شده است.

 گنبد فیروز شاهی  

 گنبد فیروز شاهی یا گنبد سبز یا مدرسه امیر جلال‌الدین فیروز شاه نیز از بناهای مشرف بر صحن مزار جام  است. بنا دارای نقشه‌ای چلپایی و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی قرار گرفته است.

همچنین گنبد خانه‌ای چهارطاقی با چهار شاه‌نشین و ۲ طاق‌نما در بخش‌های شرقی و غربی آن وجود داشته و سرتاسر بنا را تزئینات زیبای کاشی‌کاری پوشانده است. در طاق‌نمای غربی آن، محرابی قرار داشته و امروزه تنها قسمتی از حاشیه قوس آن برجای مانده است. 

مسجد جامع نو

صابر مقدم ادامه داد: مسجد جامع نو در طرف غربی مزار شیخ احمد جام واقع شده است که با یک مقصوره چلیپا شکل و شبستان‌های ستون‌دار طرفین صحن، فضایی مذهبی را شکل می‌دهد.

وی عنوان کرد: رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهراً تنها بخش قدیمی مسجد، گنبد مقصوره است که توسط جلال‌الدین فیروز شاه به سال ۸۴۶ هجری قمری بنا شده است. رواق شرقی، با مسجد عتیق پیوند خورده و برای این کار بخشی از آن و احتمالاً بناهای مغولی شمال مجموعه تخریب شده است.

مدرسه امیر جلال‌الدین فیروز شاه

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت‌جام خاطرنشان کرد: مدرسه امیر جلال‌الدین فیروز شاه از ابنیه مشرف بر صحن مزار جام (گنبد فیروز شاهی یا گنبد سبز) است که در شمال غربی واقع شده و از جنوب شرقی آن به مجموعه مزار شیخ احمد جام متصل است.

وی همچنین افزود: گنبد خانه‌ای چهارطاقی شکل با چهار فضای شاه‌نشین و دو طاق‌نما در بخش‌های شرقی و غربی آن وجود داشته است. این بنا دارای تزئینات زیبای کاشی‌کاری و مدرسه‌ای که توسط جلال‌الدین فیروز شاه در سال ۸۴۴ هجری قمری بنا شده است.

مسجد زیرزمینی

این اثر که در واقع آخرین بنا از ابنیه موجود در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام محسوب می‌شود، در مجاورت فضای ورودی و جنب آب‌انبار قرار دارد.

صابر مقدم در همین خصوص گفت: مسجد زیرزمینی یا زمستانی پایین‌تر از سطح معابر و گذرگاه‌هاست و ساختار آن گویای هویت و اصالت این بناست.

وی افزود: سنگ قبر صندوقی نیز از دیگر جاذبه‌هاست؛ این سنگ قبر صندوقی شکل در حال حاضر در ضلع شمال غربی مرقد شیخ احمد جام قرار دارد. جنس آن از سنگ خارا و تزئینات سطح آن شامل مقرنس‌های ظریف و نقوش گیاهی است و بر روی آن به خط نسخ عباراتی نگاشته شده است.

مسجد خانه نور

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تربت‌جام در ادامه به سایر آثار تاریخی این شهرستان اشاره کرد و گفت: در حدود سه کیلومتری جنوب روستایی به نام بزد مسجد کوچکی با دیوارهای سنگی و گلی مشاهده می‌شود که به مسجد خانه نور شهرت دارد.

وی اظهار کرد: این مسجد اگرچه ارزش معماری چندانی ندارد اما مکانی بوده که در نزد شیخ احمد جام از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.

 رباط سمنگان

صابر مقدم بیان کرد: رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سرپوشیده‌ای است که در کنار راه قدیم سنگ بست قرار دارد. در سمت جنوبی رباط، فضای بازی قرار دارد که احتمالاً بارانداز بوده است. با توجه به فرم اتاق‌ها به نظر می‌رسد که بنا متعلق به اواخر دوران تیموری یا اوایل دوران صفویه باشد.

 رباط جام

رباط جام در شهر تربت‌جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است. با توجه به سبک معماری بنا می‌توان آن را از جمله آثار معماری برجا مانده از دوران تیموریان دانست.

باغ کشمیر

این ناحیه که از تپه ماهورهای دیدنی تشکیل شده است در ۵۵ کیلومتری شمال شهرستان تربت‌جام قرار دارد. منطقه باغ کشمیر در سال ۱۳۷۵ به مدت پنج سال منطقه شکار ممنوع اعلام و سپس در سال ۱۳۸۱ به علت وجود جنگل‌های پسته وحشی تبدیل به منطقه حفاظت‌شده جنگلی شد. این محل به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی پسته محسوب می‌شود.

اولین سازه آب‌رسانی برای تأمین آب شرب شهر تربت‌جام 

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تربت‌جام ادامه داد: منبع آب قدیمی شهر تربت‌جام با عنوان میراث صنعتی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است، این بنا به عنوان اولین سازه آب‌رسانی برای تأمین آب شرب شهر تربت‌جام محسوب می‌شود که حدود ۷۰ سال قبل احداث شده است.

وی گفت: این سازه معماری امروزه با وجود کالبد بسیار سالم، به عنوان یک اثر هویت شهری مورد توجه شهروندان است. این بنا دارای پلان دایره‌ای شکل بوده و حدود ۱۸ متر ارتفاع دارد و قطر آن حدود ۹ متر است. این بنا با بتن سیمان و آجرهای ۲۰ در ۲۰ سانتیمتر ساخته شده است.

صابر مقدم افزود: این اثر معماری به عنوان یک نشانه از سیستم آب‌رسانی در آغاز دوره آب‌رسانی نوین و قسمتی از میراث صنعتی این شهر محسوب می‌شود که حفاظت و نگهداری آن ضروری است. 

روستای هدف گردشگری بِزد

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان تربت‌جام در ادامه اظهار کرد: روستای هدف گردشگری بِزد با طبیعتی کوهستانی و مردمی خونگرم در ایام نوروز آماده پذیرایی از گردشگران و مسافران و علاقه‌مندان به طبیعت بهاری است.

صابرمقدم بیان کرد: روستای بِزد با وجود آثار و ابنیه تاریخی، جاذبه‌های طبیعی و هنرهای سنتی، در سال ۱۳۸۶ به عنوان روستای هدف گردشگری شناخته شده و بیشتر اهالی خونگرم و مهمان‌نواز این روستا به دامداری، باغداری و زراعت اشتغال دارند.

وی گفت: وجود عناصری از جمله معابر پرپیچ و خم، کوچه باغ‌ها، باغات، چشمه و آبگیر قنات و تلفیق آن با خانه‌ها، زیبایی بی‌نظیر این روستا را دو چندان کرده و به دلیل آب و هوای مطبوع و کیفیت محصولات از جمله انگور و همچنین وجود دو واحد اقامتگاه بوم‌گردی، مورد توجه بسیاری از گردشگران قرار گرفته است.

صابر مقدم خاطرنشان کرد: از جاذبه‌های گردشگری روستای بزد می‌توان به مسجد تاریخی و میرغیاث الدین، مسجد خانه نور و سقاوه مرتبط با حضور شیخ الاسلام احمد جام در دامنه ارتفاعات روستا، حمام قدیمی خان، غار شیخ، بقایای آسیاب، درختان کهن‌سال و کوهنوردی در ارتفاعات منطقه اشاره کرد.

مناطق ییلاقی

وی در ادامه به معرفی مناطق ییلاقی این شهرستان پرداخت و گفت: از جمله مناطق ییلاقی تربت‌جام می‌توان روستای سمر غاوه با آبشارهای کوچک و دامنه سر سبز در ۲۵ کیلومتری غرب تربت‌جام، روستای ابدال‌آباد با باغات میوه گسترده در ۴۰ کیلومتری غرب تربت‌جام و روستای بزد اشاره کرد.

پلنگ آبه

ناحیه کوهستانی پلنگ آبه در ۲۰ کیلومتری جنوب تربت‌جام و به موازات روستای بزد در فاصله پنج کیلومتری آن قرار دارد. این ناحیه مصفا دارای چشمه‌های آب معدنی است که خواص دارویی و درمانی ویژه‌ای دارند.
دامنه‌های پلنگ آبه در بهار یکپارچه سر سبز و خرم است و مناظر دل انگیز و چشم‌اندازی زیبا را در برابر گردشگران به تماشا می‌گذارد.

انتهای پیام