مهمترین ویژگی رشت تا اواخر دوره قاجار، وجود باغ های متعددی بود که خانه های مسکونی را در دل خود جای می داد. باغ هایی که ردپای آنها را می توان در سفرنامه‌های مستشرقین خواند.

«ویلیام هولمز» در سال ۱۸۴۴ میلادی و در زمان محمد شاه قاجار از سواحل کاسپین دیدن می کند. توصیف او از مسیر حرکت بندرانزلی به سمت رشت اینگونه است: « در هنگام ورود به رشت به واسطه انبوه درختان چیزی از آن نمی دیدیم» محل سکونت وی هم در یک باغ کوچک پرتقال بود.

وی حتی نکته‌ای از تخریب جنگل های اطراف رشت به دست روس ها می نویسد: « این شهر در جلگه ای واقع شده که در حدود یکصد سال قبل به وسیله روس ها، از ساحل دریا تا فاصله پانزده مایل به سمت داخل جلگه، از درخت و جنگل پاک شده است اما پس از آن، با انبوهی از تمشک های جنگلی، توسکاهای کوتاه و درختان جوان جنگلی پوشیده شده است. خانه ها، این جا و آن جا در میان پوشش گیاهی پراکنده اند و در آن واحد تنها ده – تا دوازده تایشان قابل رویت است.»

در قدیمی ترین نقشه شهر رشت- که در دوره ناصرالدین شاه کشیده شده- رشت به صورت خطی از شرق به غرب بین دوروخانه زرجوب و گوهر رود توسعه یافته است. واحدهای مسکونی عموماً خانه باغ های وسیعی هستند و خارج از فضای مسکونی، توتزار، باغ چای و یا شالیزار قرار دارد.

 از آن باغ های بزرگ رشت، تنها چند باغ همچون؛ باغ سبزه میدان، باغ محتشم، باغ گوهری، باغ صفا و باغ سالارمشکات باقی مانده که آنها نیز در طول زمان از ابعادش کاسته شده است.

 بخش کوچکی از برخی از باغ های رشت در دهه های پیشین، تبدیل به بوستان های محله ای شده است. یکی از آنها «بوستان کسمایی» است که باقیمانده باغ چای کسماخان است.

حدفاصل محله‌ی صفاری تا محله علی آباد رشت، بوستان کوچکی است که به «بوستان کسمایی» معروف است. این بوستان با مساحتی حدود ۱۷۸۵ مترمربع در شمال غرب شهر رشت و در منطقه یک شهرداری قرار دارد. در سال های اخیر مدیریت شهری با نصب وسایل بازی کودک و وسایل ورزشی، این بوستان کوچک را بازپیرایی کرده است.

قبلا ورودی این بوستان، تابلویی با نام بوستان کسمایی  نصب شده بود که نشان می داد این بوستان در سال ۱۳۷۲ به بهره برداری رسیده است. ولی در بازپیرایی چندسال اخیر، تابلوی مذکور را هم برداشته اند و فقط قدیمی های ساکن محله می دانند که این بوستان، باقیمانده باغ بزرگ «محمدخان کسمایی» است.

وجود درختان بزرگ و تنومند نارون در داخل و حاشیه بوستان، نشان از قدمت این مکان دارد. در ضلع جنوبی این بوستان محله‌ای، مدرسه متروکه‌ای بود که ۲سالی می‌شود در حال نوسازی است ولی هنوز تکمیل نشده. دو اصله نارون تنومند، در جلوی درب مدرسه نشان می دهد مدرسه هم در بخشی از باقیمانده باغ ساخته شده است.

از پیرمردی که نوه‌اش را به بازیگاه بوستان آورده، در مورد پیشینه بوستان سؤال می کنم. می گوید: تمام زمین های این محله برای شخصی به نام کسمایی بود. خود من ۴۰ سال پیش زمینم را از گوهر کسمایی خریدم و خانه و مغازه ای در آن ساختم.

در کوچه ای بالاتر از بوستان، چند بنگاه املاک قرار دارد. صاحب یکی از املاکی ها می داند که زمین های محدوده صفاری تا پارک کسمایی مال کسما نامی بوده که بعدها توسط فرزندانش قطعه بندی و فروخته شده است.

پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های رشتی به خاطر دارند که یکی از تفریحات رشتی ها، تفرج در باغهای  شخصی افراد بوده است. برخی از این بوستانها با دریافت ورودی اجازه می دادند شهروندان از باغ دیدن کنند. البته باغ بزرگ کسمایی، هیچگاه کاربری تفرجگاه نداشت. بوستان کسمایی در حقیقت تنها باقیمانده باغ چای کسماست که روزگاری وسعت زیادی داشته و متعلق به «محمد خان کسمایی» بوده است.

تنها سند موجود درباره‌ی این باغ، صحبت های محمد علی وطن آبادی، پسر مرحوم الله وردی وطن آبادی، صاحب باغ قدیمی وطن آبادی است. آنگونه که محمد علی می‌گوید؛ مرحوم الله وردی وطن آبادی پس از مراجعت به ایران، در باغ کسما خان باغبانی می کرده است. (نک، گیله وا، شماره۷۰)

از سخنان او استنباط می شود که مرحوم وطن آبادی وقتی در سن ۶۰ سالگی و در سال ۱۹۱۶ میلادی و در بحبوحه‌ی جنگ جهانی اول به ایران برمی گردد، باغبان محمد خان کسمایی می شود. محمد خان کسمایی، منشی کنسول گری روسیه تزاری در رشت بود و باغ بزرگی در محله صفاری  برای خود دایر کرده بود.

 محمد علی وطن آبادی درباره‌ی پدر مرحومش می گوید: « ایشان باغی را در اینجا دایر کرد برای محمد آقا خان کسمایی به مساحت ۳۰ هکتار که ابتدای آن قبر سید رقیه و مسجد النبی بود و انتهای آن تا مسجد هاشمی امتداد داشت که بعدها پسر محمدآقاخان به نام اردشیرخان کسمایی آن را قطعه بندی کرد و فروخت. این باغ به نام باغ کسمایی معروف بوده است.»

ظاهراً  باغ کسما در آن دوره بزرگترین باغ رشت بوده است. پس از چند سال وطن آبادی در یک مشاجره با کسما خان از نزد او بیرون آمده و برای خود باغی جداگانه ایجاد می کند.

اکنون «بقعه سید رقیه» در میانه محله صفاری قرار دارد. اگرچه این بقعه فاقد فضای سبز شهری است، اما اگر به تصاویر این بقعه در مجموعه۳جلدی کتاب گیلان (به کوشش اصلاح عربانی) در دهه ۱۳۷۰، مراجعه کنید می بینید، درخت تنومندی از وسط سقف بقعه، بیرون زده است، این درخت در سال های بعد قطع می شود.

در کتاب ولایت دارالمرز گیلان اثر لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، به درخت بزرگی در این محدوده اشاره شده که زنان حاجتمند بر شاخه‌های آن دخیل می بستند. به نظر می رسد بعدها در محدوده این درخت، بقعه‌ای ساخته و در نهایت درخت را نیز قطع کرده اند.

هرچه هست، حدفاصل محله صفاری رشت تا علی آباد، باغ بزرگ کسمایی قرار داشت و آخرین قطعه باغ چای بزرگ محمدخان کسمایی، بوستان کوچکی است که کمتر کسی از گذشته آن باخبر است. باغی که از بقعه سید رقیه فعلی آغاز و تا مسجد هاشمی امتداد داشت.

انتهای پیام