امروزه شش موضوع زیست محیطی شامل "تخریب زمین و بیابان‌زایی"، "تهدید تنوع زیستی"، "تغییر اقلیم"، "از بین رفتن تدریجی لایه ازن"، "تضعیف منابع آب" و "تخریب جنگل‌ها"، چالش‌های مهم در توسعه پایدار و مانع فقر زدایی به شمار می‌روند که در این میان، تغییر اقلیم و افزایش دمای جهانی یا گرمایش زمین به عنوان سومین چالش جهانی برای زیست کره محسوب می‌شود و تهدیدی جدی برای بقای بشر به شمار می‌رود. بر اساس بررسی‌های برنامه عمران سازمان ملل متحد(UNDP) این پدیده یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در توسعه پایدار بوده که تاثیر منفی بر زیست بوم‌های خشکی و آبی دارد.

تلاش‌های هماهنگ بین‌المللی برای مهار گازهای گلخانه‌ای و انتشار آنها در اتمسفر در طول دهه اول قرن بیست و یکم شتاب گرفت و از جمله رایج‌ترین فناوری‌های حذف گازهای گلخانه‌ای در سطح جهانی می‌توان به استفاده از انرژی زیستی (بیوانرژی) با جذب و ذخیره کربن، جنگل‌کاری و احیای جنگل و ترسیب کربن خاک اشاره کرد. ترسیب کربن خاک در مقایسه با سایر فناوری‌های حذف گازهای گلخانه‌ای دارای چندین مزیت مهم است که از جمله آنها می‌توان به اجرای آن با تغییر ناچیز در کاربری زمین، هزینه پایین و مقرون به صرفه بودن و استفاده ناچیز از آب و انرژی اشاره کرد.

ترسیب کربن، پروژه‌ای مبتنی بر توسعه پایدار روستایی، بهبود معیشت مردم محلی و مدیریت مشارکتی منابع طبیعی است. این پروژه در سطح جهانی، منطقه‌ای و محلی به ترتیب سه هدف اساسی "ارائه مدل ترسیب کربن در مناطق خشک و نیمه خشک"، "بهبود معیار توسعه انسانی مردم منطقه و توانمندسازی گروه‌های توسعه" و "احیای منابع طبیعی تخریب‌یافته منطقه با مشارکت گروه‌های توسعه روستایی" را دنبال می‌کند.

پروژه ترسیب کربن برای اولین بار در ایران از اوایل سال ۱۳۸۲ با همکاری برنامه عمران سازمان ملل متحد و تسهیلات زیست محیطی جهانی و دولت جمهوری اسلامی ایران در استان خراسان جنوبی و در منطقه حسین‌آباد سربیشه به اجرا درآمده است. از دستاوردهای اجرایی این طرح در استان خراسان جنوبی می‌توان به مشارکت اجتماعی محلی، تشکیل صندوق خرد اعتباری با هدف اعطای وام، ایجاد اشتغال، توانمندسازی جوامع روستایی و حفظ سرمایه‌های منابع طبیعی، احیاء مراتع تخریب یافته و افزایش پوشش گیاهی مراتع منطقه اشاره کرد.

الهام یوسفی، تسهیلگر پروژه در شهرستان محلات، در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: با توجه به شباهت‌های موجود بین منطقه گلچشمه شهرستان محلات با منطقه حسین‌آباد سربیشه استان خراسان جنوبی از قبیل مشکلات ناشی از فرسایش در منطقه، فقر و مهاجرت ناشی از بیابان‌زایی، وجود پتانسیل‌های بسیار زیاد از جمله منابع آبی و خاک، قابلیت جذب گردشگر در قالب اکوتوریسم به دلیل وجود منطقه امن محیط زیست و منطقه ذخیره گاهی بادامک، وجود روحیه مشارکت مردمی و حمایت همه جانبه مسئولین اجرایی، منطقه گلچشمه در شهرستان محلات هم از سوی مسئولان و متخصصان مربوطه جهت اجرای پروژه ترسیب کربن انتخاب شد.

وی ادامه داد: پروژه‌های ترسیب کربن در سراسر جهان عموماً در کنار دستیابی به اهداف مستقیم زیست محیطی، به دنبال دستیابی به اهداف غیرمستقیم اقتصادی در سطح جوامع محلی هستند. به عنوان مثال نتایج مطالعه‌ای که به بررسی اثرات اجرای ترسیب کربن در مناطق جنگلی اتیوپی پرداخته، نشان داد که در سطح اجتماع محلی، این پروژه به نتایج و دستاوردهای مثبتی دست پیدا کرده است.

یوسفی افزود: محدوده مورد مطالعه اجرای طرح ترسیب کربن از اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۲ در منطقه انتخابی گلچشمه (فاز اول در سطح پنج روستای گلچشمه، یِکِّه چاه، جودان، جمال آباد و چِهل‌رَز) با وسعتی در حدود ۵۰ هزار هکتار آغاز شد و با توجه به موفقیت‌ها و دستاوردهای پروژه، ادامه طرح در آذرماه سال ۱۳۹۴ در منطقه بُزیجان (فاز دوم در سطح شش روستای بزیجان، امیر آباد، سعادت آباد، کوه سفید، علی آباد و سِنجه باشی) با وسعت ۵۰ هزار هکتار تصویب شد و در حال اجرا است.

وی تصریح کرد: مجموع جمعیت روستاهای محدوده طرح در فاز اول و دوم ۱۵۳۶ نفر بودند که ۹۰۶ نفر در محدوه روستاهای منطقه گلچشمه و ۶۳۰ نفر در محدوده روستاهای منطقه بزیجان قرار داشتند. نرخ اشتغال قبل از اجرای طرح در این منطقه ۶۴.۲۳ درصد بوده است. تا قبل از سال ۱۳۹۲ تعداد ۴۸۳ نفر از جمعیت از روستاهای تحت پوشش طرح، مهاجرت فصلی داشتند. نبود زمینه‌های اشتغال و کسب درآمد بیشتر یکی از دلایل اصلی مهاجرت فصلی روستائیان بوده است.

وی با اشاره به اینکه حرفه غالب مردم منطقه دامداری و کشاورزی است، گفت: تعداد دام موجود در منطقه تحت پوشش طرح در فاز اول ۱۲ هزار و ۲۳۹ رأس و در فاز دوم ۲۱ هزار و ۱۳۱ رأس و در مجموع دو فاز ۳۳ هزار و ۳۷۰ رأس بوده است. با توجه به بررسی‌های به عمل آمده در مناطقی مثل گلچشمه، یکه چاه، جمال آباد و توتک، تعداد دام سبک بیشتر است و روستائیان عملا دام سنگین ندارند و به تبع آن، وابستگی به مرتع بیشتر است.

تسهیلگر پروژه اظهار کرد: بر اساس گزارش مطالعاتی پروژه در سال شروع طرح در منطقه، بافت فرش به صورت موردی در برخی از خانوارها وجود داشت اما سایر صنایع دستی مانند تهیه پوشاک، گلدوزی، قلاب‌بافی و میل‌بافی جایگاهی در منطقه نداشتند. با توجه به شرایط اجتماعی ـ اقتصادی بیان شده برای منطقه مورد مطالعه، وضعیت معاش ناپایدار موجود عمدتا ناشی از چرای بیرویه دام(بیش از ظرفیت مرتع و زودتر از موعد)، توسعه اراضی کشاورزی دیم و از بین بردن پوشش طبیعی منطقه، بیکاری و مهاجرت فصلی است.

وی ادامه داد: این پروژه توانست با سازماندهی ۲۸۰ نفر از روستائیان به ویژه زنان، نوجوانان و جوانان در قالب ۲۲ گروه توسعه، عضویت ۲۰۵ نفر از روستائیان در پنج صندوق اعتباری خرد سیدالشهداء گلچشمه، صاحب الزمان یکه چاه، امیرالمومنین چهل‌رز، امیرالمومنین جمال آباد، فاطمه الزهراء بزیجان و عضویت ۱۵۰ نفر از اعضای صندوق اعتباری خرد در دو تعاونی فعال در شهرستان محلات، گام مهمی در جهت توسعه نهادی و اجتماعی و بهبود سطح انگیزش جمعی در میان جوامع محلی تحت پوشش بردارد.

وی افزود: "ترویج کارآفرینی روستایی از طریق توسعه مهارت‌ها"، "ترغیب روستائیان برای انجام کارهای گروهی"، "بهبود رفتار روستائیان در قبال منابع طبیعی و محیط زیست"، "بهبود نگرش افراد بزرگسال منطقه نسبت به محیط زیست و منابع طبیعی"، "نهادسازی و کارگروهی، بسیج جوامع محلی"، "بهبود وضعیت مدیریت مشارکتی منابع طبیعی در منطقه"، "افزایش اعتماد به نفس و خود باوری اهالی روستا"، "تشویق مردم جهت تشکیل شرکت تعاونی و عضویت در تشکل‌ها"، "بهبود سطح همکاری بین مردم روستا" و "کاهش جمع گریزی و انزوای اهالی روستا بخصوص بانوان" به ترتیب به عنوان 10 اثر مهم اجرای طرح ترسیب کربن در منطقه مورد مطالعه از سوی کارشناسان طرح معرفی شدند.

یوسفی تصریح کرد: سه عامل "ارتقای سطح انگیزش و اقدام جمعی"، "بهبود نگرش و رفتار زیست محیطی" و "ارتقای سطح اعتماد و انسجام اجتماعی در بین روستائیان تحت پوشش طرح" از مهم‌ترین اثرات اجرای طرح در منطقه مورد مطالعه از سوی کارشناسان طرح معرفی شدند. همچنین نتایج نشان داده است که ۱۰ اثر اقتصادی ـ رفاهی مورد بررسی اجرای طرح ترسیب در منطقه مورد مطالعه توانسته منجر به ایجاد شغل‌های مولد و خود اشتغالی و همچنین ارتقای سطح مهارت‌های شغلی در میان روستائیان تحت پوشش شود.

وی گفت: این پروژه توانست از طریق آموزش مهارت‌ها و فراهم کردن فرصت‌های اشتغال در زمینه‌هایی چون خیاطی و تولید پوشاک زنان، به‌بافی و بافت تابلو فرش، کشت و بسته‌بندی گیاهان دارویی مانند گل گاو زبان و گل محمدی، ایجاد کارگاه بسته بندی محصول صادراتی بید قرمز، تولید قارچ خوراکی، تولید نهال گلدانی آتریپلکس، بادامک و قیچ و کشت محصولات با نیازهای آبی کم، گام مهمی در جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی روستاهای تحت پوشش طرح بردارد.

وی با اشاره به تشکیل کارگاه‌های نیازسنجی آموزشی با حضور مردم محلی پیش از اقدام به برگزاری کلاس‌های آموزشی، اظهار کرد: ابتدا و بر اساس پیشنهادات و علائق اهالی، پتانسیل منطقه و نیاز بازار، حوزه‌های تخصصی برای آموزش مهارت‌ها، اشتغال‌زایی و راه‌اندازی کسب و کار مشخص شده و سپس مربیان مجرب جهت ارائه آموزش‌های مهارتی از ادارات مرتبط بخصوص فنی و حرفه‌ای انتخاب و معرفی شدند. در پایان، پس از برگزاری آزمون توسط اداره فنی و حرفه‌ای، گواهینامه مهارت به افراد داده شد تا از مزایای دریافت تسهیلات استفاده شود.

کارشناس آموزش و ترویج اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان محلات ادامه داد: به عنوان نمونه با توجه به اینکه بانوان تا حدی با مهارت قالی بافی آشنایی داشتند، با توجه به تقاضای بالا برای تابلو فرش با روش‌های نوین بافت (ترکی و نقشه خوانی) در بازارهای داخلی و خارجی، لذا تمهیدات و هماهنگی‌های لازم برای حضور مربیان اداره فنی و حرفه‌ای برای آموزش زنان روستاهای تحت پوشش طرح در خصوص چله کشی، نقشه خوانی، آموزش بافت نوین تابلو فرش و بهبافی فرش فراهم شد.

وی افزود: اجرای این طرح توانسته تا حدی منجر به کاهش وابستگی شغلی اهالی روستا به مرتع و دامداری، بهبود خدمات توسعه‌ای پایه و زیرساخت‌ها در منطقه، بهبود کیفیت زندگی عموم مردم روستا و جلوگیری از مهاجرت روستائیان منطقه به شهرهای اطراف شود. همچنین اجرای طرح ترسیب در منطقه توانسته سطح درآمدزایی و معاش پایدار روستائیان و توانمندی و استقلال مالی اهالی روستا بخصوص بانوان را بهبود بخشد.

وی تصریح کرد: اجرای طرح ترسیب کربن در منطقه مورد مطالعه توانست منجر به افزایش روحیه مطالبه‌گری روستائیان، ترغیب روستائیان برای انجام کارهای گروهی، نهادسازی کار گروهی (بسیج جوامع محلی)، ترویج کارآفرینی روستایی از طریق توسعه مهارت‌ها، تشویق مردم منطقه به استفاده از پروژه‌های آبخیزداری در مزرعه خود، تشویق آنها جهت تشکیل شرکت تعاونی و عضویت در تشکل‌ها، بهبود وضعیت مدیریت مشارکتی منابع طبیعی در منطقه، عملی کردن شعار "با مردم برای مردم" و کاهش جمع‌گریزی و انزوای اهالی روستا بخصوص بانوان در منطقه تحت پوشش طرح شود.

یوسفی گفت: بهبود رفتار روستائیان در قبال منابع طبیعی و محیط زیست، بهبود نگرش نوجوانان، جوانان و بزرگسالان منطقه نسبت به محیط زیست، منابع طبیعی و مراقبت از طرح‌های زیست محیطی اجرا شده توسط خود مردم حتی سال‌ها بعد از اجرا، به ترتیب به عنوان مهم‌ترین اثرات مربوط به نگرش و رفتار زیست محیطی اجرای طرح ترسیب کربن در منطقه مورد مطالعه از سوی کارشناسان طرح شناسایی و معرفی شدند.

وی اظهار کرد: عملیات مکانیکی و بیولوژیکی آبخیزداری در راستای اجرای پروژه ترسیب کربن در منطقه مانند احداث بند خاکی، سنگ و سیمان، خشکه چین و توری سنگی، گابیون بندی، بانکت بندی، چاله‌های فلسی و کاشت گیاهان بیابانی مانند آتریپلکس، بادامک، قیچ و گیاهان دارویی با نیاز آبی کم مانند گل گاو زبان و گل محمدی، تأثیرات خوب و مثبتی در بهبود توان اکولوژیکی منطقه از جمله کاهش خطر رواناب و جاری شدن سیل، جلوگیری از فرسایش خاک و افزایش توان آبدهی قنوات و چشمه ها در منطقه داشته اند.

وی ادامه داد: تجربه اجرای پروژه ترسیب کربن در منطقه گلچشمه و بزیجان شهرستان محلات بیانگر این نکته مهم در توسعه پایدار روستایی است که توسعه زمانی پایدار است که توازن و تعادل بین ابعاد مختلف آن برقرار باشد و به هر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی و سرمایه انسانی توسعه پایدار روستایی به طور همزمان توجه شود.

تسهیلگر پروژه افزود: از اثرات اکولوژیکی و زیست‌محیطی پروژه ترسیب کربن در قالب پروژه‌های آبخیزداری می‌توان به احداث ۴ مورد بند خاکی و ۲ مورد بند گابیونی در روستای یکه چاه، احداث ۴ مورد بند خاکی و ۹ مورد بند سنگی ـ ملاتی در روستای گلچشمه و ۶۴ مورد بند خاکی، ۱۹ مورد بند سنگی ـ ملاتی، ۱۷۷ مورد بند توری ـ سنگی، ۲۱۰ مورد خشکه چین و عملیات بیولوژیک (کنتور فارو و کپه کاری) در فضایی به مساحت ۷۰۹ هکتار در روستای بزیجان اشاره کرد.

وی تصریح کرد: پروژه‌های مرتع‌داری این طرح شامل ذخیره نزولات آسمانی در زمینی به مساحت حدود ۱۲۵۶ هکتار و کپه کاری در زمینی به مساحت ۱۴۴۴ هکتار در روستای یکه چاه، حدود ۴۱۳ هکتار بوته‌کاری و ۴۰ هکتار بوته‌کاری همزمان با بذرکاری در روستای گلچشمه و قرق و حفاظت ۶۹۳۸ هکتار از مراتع، احداث ۵ دستگاه آبشخور و مرمت ۴ دهنه چشمه در روستای بزیجان است.

کارشناس آموزش و ترویج اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان محلات گفت: از دیگر پروژه‌های مرتعداری می‌توان به کاشت نهال آتریپلکس در سطح ۱۵۰ هکتار از اراضی جمال آباد و یکه چاه، نهال قیچ در سطح ۵ هکتار از اراضی یکه چاه و کاشت نهال بادامک در سطح ۶۶ هکتار از اراضی جمال آباد و یکه چاه اشاره کرد.

وی اظهار کرد: پروژه‌های بیابان‌زدایی طرح ترسیب کربن در منطقه شامل ۶۸۲ هکتار بوته‌کاری و ۴۹۶ هکتار کشت مستقیم در روستای یکه چاه، ۱۲۰ هکتار ذخیره نزولات آسمانی و ۲۰۰۰ هکتار قرق و حفاظت در سطح اراضی گلچشمه و نصب یک دستگاه تلمبه بادی و احداث ۶ دستگاه آبشخور در روستای بزیجان است.

وی ادامه داد: از اثرات اقتصادی ـ رفاهی طرح می توان به ایجاد فرصت‌های شغلی از طریق آموزش مهارت‌ها می‌توان به تشکیل پنج صندوق توسعه پایدار و اعتبارات خرد در روستاهای گلچشمه، یکه چاه، جمال آباد، چهل‌رز و بزیجان با مجموع ۲۰۵ عضو شامل ۱۰۹ خانم و ۹۶ آقا اشاره کرد.

وی افزود: ایجاد فرصت‌های شغلی از طریق آموزش مهارت‌ها شامل تولید گیاهان دارویی در روستاهای گلچشمه و بزیجان با اشتغال ۱۳ نفر، تولید و پرورش قارچ خوراکی در روستای گلچشمه و یکه چاه با اشتغال یک نفر، تولید نهال گلدانی آتریپلکس در روستاهای گلچشمه، یکه چاه و چهل‌رز با اشتغال ۱۲ نفر، آموزش تابلو فرش در روستاهای گلچشمه، چهل‌رز و بزیجان با اشتغال ۵ نفر، تولید نهال بادامک در روستای یکه چاه با اشتغال ۱۰ نفر و تولید پوشاک زنان در روستای یکه چاه و بزیجان با اشتغال ۲۱ نفر بوده است.

یوسفی سازماندهی روستائیان در قالب گروه‌ها و تشکل‌ها را یکی از اقدامات مهم اجتماعی که به پروژه در دستیابی به اهداف اکولوژیکی خود و پایداری سرمایه اکولوژیکی شکل گرفته کمک شایانی خواهد کرد دانست و گفت: سازماندهی روستائیان در قالب تشکل‌ها و گروه‌ها منجر به ارتقای سطح اعتماد، انسجام و مشارکت اجتماعی آنها خواهد شد و همچنین فرایند آموزش مهارت‌ها و در نهایت راه‌اندازی کسب و کارها در میان آنها را تسهیل خواهد کرد.

وی تاکید کرد: نکته قابل توجه دیگر این است که حفظ و پایداری سرمایه اکولوژیکی شکل گرفته در منطقه زمانی عملی خواهد شد که نگرش روستائیان نسبت به آنها مثبت باشد و آن را متعلق به خود بدانند. پروژه ترسیب کربن به دنبال ارتقای سطح سرمایه اکولوژیکی مناطق تحت پوشش پروژه است و این مهم به هیچ عنوان به مفهوم قطع بهره‌برداری روستائیان از منابع طبیعی نیست بلکه هدف، کاهش وابستگی به منابع طبیعی برای امرار معاش و مدیریت پایدار آن برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار در جامعه است.

تسهیلگر پروژه ترسیب کربن گفت: نتایج پژوهش‌های متعدد نشان داده است، نگرش مثبت بهره‌برداران و مشارکت آنها در اجرای پروژه‌ها نه تنها موجب تسریع در روند اجرا، حفظ و پایداری پروژه‌ها شده، بلکه موجب توانمندسازی جوامع می‌شود. بنابراین باید عوامل موثر بر مشارکت بهره‌برداران را تقویت و عوامل بازدارنده را کاهش داد. مشارکت مردم در هر پروژه ضامن اجرا و پایداری آن پروژه است و این مسئله در حفاظت از منابع طبیعی از اهمیت بیشتری برخوردار است چراکه مسایل مربوط به محیط زیست و منابع طبیعی با زندگی جوامع محلی آمیخته و توفیق هر نوع برنامه‌ای نیازمند مشارکت این جوامع خواهد بود.

انتهای پیام