تاریخ سیاسی پرفراز ونشیب ایران به تبع شرایط اجتماعی و فرهنگی گوناگون خود فضای مختلفی را در دوره‌های مختلف برای هنرمندان رقم زده است. به مقتضای شرایط موجود حضور زنان در اجتماع و در مقوله فرهنگ و هنر نیز آبشخور این تغییرات بوده است.

چنین به نظر می‌رسد که زنان در دوران باستان در هنرها و صنایع‌دستی نقش عمده‌ای را ایفا می‌کردند، اما بعد از ظهور اسلام در ایران و شکل‌گیری درگیری‌های مستمر و همچنین محدودیت‌های ایجاد شده، حضور اجتماعی آن‌ها نیز در حصار این محدودیت‌ها قرار گرفته است. در دوران مغول و تیموریان، برخی زنان تحت تعلیم استادان و معلمان سرخانه قرار گرفته‌اند. این روند ادامه داشت تا دوران صفوی و روابط با فرنگ که سبب تغییر نگرش در الگوهای سیاسی، اجتماعی و فرنگی شد و به تدریج زنان هنرمند پا به میدان هنر نهادند.

در دوران صفوی پس از تحولات صورت گرفته در آثار هنری و گرایش به رقعه‌نگاری حضور اروپاییان در ایران و داد و ستدهای بازرگانی و تبادلات سیاسی و فرهنگی با اروپا، زنان آزادی عمل بیشتری یافتند و نه تنها به عنوان سوژه منحصر و تک بر رقعه‌ها ظاهر شدند بلکه تحت تعلیم و تعلم اساتید به هنر و نگارگری نیز روی آوردند. 

این رویه در دوران قاجار و پس از جنبش تنباکو و انقلاب مشروطه گسترده شد. تشکیل جنبش‌های آزادی‌خواهانه و انقلابی زنان علاوه بر احقاق حقوق از دست رفته زنان و دادن حق تعلیم به آن‌ها حضورشان در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را پررنگ کرد. نقاشان زن در این فضا رشد کردند و با ورود مدرنیته به ایران در دوران پهلوی و حضورشان در دانشکده‌های هنری و فضای آکادمیک روز به روز بر تعدادشان افزوده شد. روند رشد اجتماعی زنان در عرصه هنر با به ارمغان آوردن تفکر روشنفکری توسط دانشجویان از فرنگ برگشته اوج گرفت و رفته رفته جایگاه زن از منقوش به نقاش بدل شد.

بعد از انقلاب اسلامی و ارتقاء جایگاه زنان در بینش این دوران و با شکل‌گیری فضای متکثر گفتمانی، زنان نقاش زیادی در فضای هنر ایران رشد کرده و به ارائه آثار خود بر اساس تمایلات گوناگونشان پرداختند. این نقاشان زن با چنان سرعت و تلاشی حضور اجتماعی خود را تثبیت کرده‌اند که امروزه به پایگاه مستقل و قدرتمندی در میدان هنری ایران تبدیل شده‌اند.

زنان برای به دست آوردن هویتی مستقل و به دور از هرگونه وابستگی، سال‌ها تلاش کرده‌اند و نگاهی گذرا به تاریخ ۷۰ ساله هنر مدرن ایران گویای این مطلب است. در ابتدای شکل‌گیری هنر مدرن در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ هجری شمسی به جز چند هنرمند به نام زن همچون «منصوره حسینی»، «ایران درودی» و «بهجت صدر» شاید نتوان هم دوره‌ای دیگری را نام برد، اما امروزه زنان و دختران ایرانی گوی سبقت را از مردان ربوده و اگر در زمان‌هایی جلوتر نباشند به طور قطع عقب‌تر نیستند.

شرکت پرشور زنان و دختران تشنه آموختن در آموزشگاه‌ها طبق آمار مطرح شده صدق این گفتار را تایید می‌کند. در طول سالیان اخیر تلاش برای ارتباط با صحنه هنر بین‌الملل که البته با تغییرات فرهنگی و سیاسی کشور موازی بود، باعث نمایش آثار مختلف نقاشان ایرانی در خارج از کشور شد و در این میان حضور زنان را در این عرصه نمی‌توان نادیده گرفت.

از سویی دیگر زنان نقاش ایرانی به چنان بلوغی رسیده‌اند که حضورشان در جوامع بین‌المللی و قرار گرفتن آثارشان در حراج‌های معتبر دنیا در کنار مردان به امری اجتناب‌ناپذیر بدل گشته است چنانچه «فرح اصولی» از جمله زنانی است که آثارش در حراج‌های بین‌المللی با استقبال قابل توجهی روبه رو شده است.

ما امروز در مقابل جامعه‌ای رو به رشد از زنان هنرمند معاصر ایران که هرروز شاهد پیشرفت و تحولی قابل ملاحظه از سوی آن هستیم ایستاده‌ایم. زنان نقاش و هنرمند امروز از نمایشگاه‌های یکدیگر استقبال، بازدید و حمایت می‌کنند و این گونه حرکت‌ها را گامی در جهت رسیدن به مقصد می‌دانند، زن ایرانی از چهارچوب حصارهای تنگ و تعصبات و نگاه‌های مستبدانه رهایی یافته و به رکنی از تحولات اجتماعی تبدیل شده، به گونه‌ای که حضور زنان در نقاشی این دوره، حضوری کاملا مفهومی و دارای پیام است.

زنان در مواردی سوژه اصلی آثار خود هستند و زندگی، خواسته، علایق، وابستگی‌ها و دیگر خصوصیات خود را به تصویر می‌کشند. حضور زنان در نقاشی معاصر ما تحولی به وجود آورده است که خود نشان از پیشرفت و بالا رفتن تمدن و فرهنگ ما است.

در سال‌های اخیر استعدادهای نوپای زیادی در میان نقاشان زن پا به عرصه گذاشته‌اند. تنوع آثار ایشان بازتاب جستجوهای جدی‌تر و انتخاب‌های آگاهانه‌تر آن‌ها در بازسازی و بازیابی هویت زن هنرمند ایرانی است. این جستجوها نویدگر از راه رسیدن انرژی‌های نو و نسل پرشور و پرسشگری از زنان ایرانی است که به دنبال تصاحب و بازپس‌گیری جایگاه اصلی خویش‌اند، جایگاهی که زمانی طولانی، در جایی دور از دسترس قرار داشته است.

منبع:

ادراکی، مرجان؛ علی محمدی، اردکانی جواد؛ جایگاه هنرمندان زن نقاش در عرصه تاریخ هنر ایران؛ دانش هنرهای تجسمی

انتهای پیام