شاه حتی برای پیش بردن مقاصد خود، در روز ۱۳ مهرماه سال ۱۳۴۴ امام را به عراق تبعید کرد و یکی از مهمترین اهدافش از این کار، تداوم جدایی میان امام و ملت و همچنین منزوی کردن امام در فضای غیرسیاسی حوزه نجف بود. اما بر خلاف نقشه‌های رژیم، امام در نجف موقعیت خود را تثبیت کرد و ارتباط منظم و مستمری را با مبارزان و قشرهای مختلف برقرار نمود و بعد از رحلت آیت‌الله حکیم، مدیر وقت حوزه علمیه نجف، مرجعیت امام خمینی در داخل و خارج ایران فراگیر شد و حکومت پهلوی تمامی برنامه‌های خود برای به انحراف کشاندن نهضت و کمرنگ کردن فعالیت سیاسی امام را نقش بر آب دید.
در نتیجه رژیم پهلوی دوباره تصمیم به تبعید امام و این بار به فرانسه گرفت. بر خلاف تصور رژیم که فکر می‌کرد با تبعید امام به فرانسه نام و افکار او محو خواهد شد، امام در مرکز توجه مطبوعات و محافل سیاسی جهان قرار گرفت و توانست صدای انقلاب را از قلب اروپا به گوش جهانیان برساند. از جمله اینکه امام خمینی(ره) در ۱۶ مهر ۱۳۵۷ در پیامی به دانش‌آموزان، از آنان خواست تا مردم را در اعتصابات حمایت کنند و دست از اعتراضات خود تا رسیدن به هدف برندارند.
صبح روز ۱۳ آبان ۵۷ دانش‌آموزان در حالی که مدارس را تعطیل کرده بودند، به سمت دانشگاه تهران حرکت کردند تا صدای اعتراض خود را به گوش همگان برسانند. این نوجوانان گروه‌گروه وارد دانشگاه شدند و به همراه دانشجویان و گروه‌های دیگری از مردم در زمین چمن دانشگاه اجتماع کردند. ساعت ۱۱ صبح، ماموران، ابتدا چند گلوله گاز اشک‌آور در میان این جمعیت خروشان پرتاب کردند، اما اجتماع‌کنندگان در حالی‌که به سختی نفس می‌کشیدند، صدای خود را رساتر کرده و با فریاد الله اکبر، لرزه بر اندام ماموران مسلح شاه انداختند. در این هنگام تیراندازی آغاز شد و جوانان و نوجوانان بی‌گناه، یکی پس از دیگری، در خون خود غلتیدند. در این روز، ده‌ها نفر شهید و صدها نفر مجروح شدند.
قهرمان‌های کوچک تاریخ ایران مسیر آزادی‌خواهی را با غلتیدن در خون خود طی کردند؛ خون‌هایی که در کنار خون شهدای ۱۷ شهریور ۵۷، ۱۶ خرداد ۴۲ و دیگر حماسه‌های انقلابی مردم ایرانی، تبدیل به سیلی شد و بنیان رژیم پهلوی را برای همیشه نابود کرد.
موسی حقانی، رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصر، ۱۳ آبان ۵۷ را یک واقعه ماندگار در مبارزات ملت ایران به ویژه مبارزات جوانان و نوجوانان بر علیه سطه آمریکا می‌داند و بر این اعتقاد است که ۱۳ آبان ۵۷ روند انقلاب اسلامی را تشدید کرد.
وی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه واقعه ۱۳ آبان ۵۷ ریشه در تبعید امام خمینی (ره) به ترکیه در ۱۳ آبان ۴۳ و قبل‌تر از آن نهضت ۱۵ خرداد ۴۲ و کشتار مردم ایران توسط رژیم پهلوی دارد، اظهار کرد: اعتراض امام به کاپیتولاسیون رساترین فریاد علیه فروش استقلال ایران در حوزه‌های قضایی بود که با امنیت مردم سروکار داشت و منجر به تبعید امام به ترکیه شد.
وی افزود: ایالات متحده گمان می‌کرد با تبعید امام ماجرای اعتراضات و انقلاب مردم به پایان رسیده است. آمریکایی‌ها با دست باز هرکاری که می‌خواستند، انجام می‌دادند و تعداد مستشاران آمریکایی در ایران به ۶۵ هزار نفر می‌رسیدند، به نحوی که یک غارت گسترده در تمام زمینه‌ها صورت گرفت، به ویژه که با افزایش مستشاران آمریکایی، حقوق‌های گزافی هم از دارایی‌ها ملت ایران به آنان پرداخت می‌شد.
رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصر با بیان اینکه این عوامل سبب شد تا جامعه ایران یک جامعه آماده انفجار باشد، اضافه کرد: این انفجار در ۱۹ دی ۱۳۵۶رخ داد و روز بعد مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات علیه امام چاپ شد و دور جدید انقلاب مردم ایران شکل گرفت. از ۱۹ دی ۵۶ تا شهریور ۵۷ رژیم در یک اقدام فریبکارانه فردی به نام جعفر شریف امامی را روی کار آورد. شریف امامی به واسطه نسبتی که با خانواده‌های مذهبی و روحانیت داشت، سعی کرد از این مسئله سوءاستفاده کرده و یک دوگانگی بین روحانیون و مردم انقلابی ایران ایجاد کند و البته یک سری کارهای ظاهری از جمله تعطیلی شراب‌خانه‌ها و تغییر تقویم شاهنشاهی به تقویم شمسی برای منحرف کردن افکار عمومی نیز انجام داد.
حقانی با بیان اینکه واقعه ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان ۵۷ از جمله دو جنایت بزرگ به وقوع پیوسته در دولت آشتی ملی بود، گفت: امام خمینی (ره) در مهرماه مجبور به خروج از عراق شده و نهایتا به فرانسه رفت و سال تحصیلی که آغاز شد، پیامی خطاب به دانش‌آموزان و دانشجویان داد و از آنها خواست در مقابل جنایت‌های رژیم پهلوی ایستادگی کنند و تظاهرات گسترده‌ای را شکل دهند. به محض باز شدن مدارس و دانشگاه‌ها تظاهرات اوج گرفت، به طوری‌که هیچ‌گاه رژیم پهلوی فکر نمی‌کرد که در مدارس چنین اعتراضاتی شکل گیرد.
وی ادامه داد: از ۲ آبان‌ماه اعتراضات دانش‌آموزان شروع شد که منجر به تعطیلی مدارس گشت و این اعتراضات هرروز در حال برگزاری بود. دانش‌آموزان در کنار دانشجویان و هر دو در کنار ملت ایران علیه رژیم پهلوی و علیه سلطه آمریکا ایستادگی می‌کردند. روز ۱۳ آبان با توجه به اینکه سالگرد تبعید امام به ترکیه بود، این تظاهرات رنگ و بوی دیگری گرفت. محور اصلی اعتراضات دانش‌آموزان تبعید امام بود که مامواران در آن روز شروع به تیراندازی به دانش‌آموزانی که در داخل دانشگاه تهران حضور داشتند، کردند و جنایت بزرگی در این روز رقم خورد و حدود ۶۵ دانش‌آموز به شهادت رسیدند و تعدادی نیز زخمی شدند.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: بنده در آن دوران با برخی از دانش‌آموزان معترض همکلاسی بودم و شاهد این بودم که برخی از دانش‌آموزانی که در آن روز زخمی شده بودند، بعد از مدتی به شهادت رسیدند و کسی را می‌شناسم که ۳ ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بر اثر جراحات آن روز به شهادت رسید. منظور این است که تعداد کشته‌ها محدود به آن روز نبود و این موضوع حکایت از این دارد که مردم ایران با تمام ظرفیت‌ها تمام‌قد برای مقابله با آن شرایطی که توسط رژیم پهلوی و در نتیجه سلطه آمریکایی‌ها ایجاد شده بود، به میدان آمده بودند.
دولتی که به نام آشتی ملی، بدترین جنایات را در حق ملت انجام داد
جنایت ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان در حالی توسط دولت آشتی ملی صورت گرفت که عمر سیاسی این دولت از ۷۰ روز تجاوز نمی‌کرد. ابعاد حادثه دانشگاه تهران به حدی بود که وقتی در برنامه اخبار شبانگاهی گزارش تیراندازی مستقیم سربازان به طرف دانش‌آموزان از شبکه سراسری تلویزیون پخش شد، وزیر علوم بلافاصله استعفا داد و فردای آن روز کابینه شریف امامی نیز سقوط کرد.
پس از آن شاه ریاست کابینه را به دولت نظامی ازهاری سپرد. استقرار این دولت نظامی با این هدف صورت گرفت که رهبران اپوزوسیون را متقاعد کند رژیم قابلیت‌های نامحدودی در زمینه سرکوب دارد و از این رو مصالحه با شاه امری منطقی به نظر می‌رسد. ازهاری شیوه‌ای آمیخته از آشتی و سرکوب را پیشه کرد تا فرصتی برای انتخاب نخست‌وزیر غیرنظامی از سمت شاه فراهم شود.
حقانی با اشاره به اینکه خشم ایجادشده ناشی از رخداد ۱۳ آبان ماه در جامعه ایرانی روند انقلاب را تشدید کرد، افزود: مردم هرچه بیشتر به خوی جنایتکارانه پهلوی پی می‌بردند، برای از بین بردن این رژیم ضدمردمی مصمم‌تر می‌شدند. از طرفی خود رژیم نیز مجبور شد مقداری علنی‌تر در مقابل خواسته مردم ایران قد علم کند و یک دولت نظامی را روی کار بیاورد و تکلیف عملا روشن شده بود. مردم که جنایت‌ها و عقب‌ماندگی‌های کشور را دیده بودند، به هیچ عنوان عقب‌نشینی نمی‌کردند و نهایتا این تقابل منجر به عزم راسخی شد و سرانجام سبب عقب نشینی رژیم پهلوی و فرار شاه از کشور شد و مقدمه سقوط رژیم پهلوی در ۲۲ بهمن و پیروزی انقلاب اسلامی فراهم آمد.
رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصر در خصوص دلیل انتخاب دانشگاه تهران برای اعتراضات، بیان کرد: دانشگاه‌ها و مساجد هر دو کانون مبارزات جوانان ایرانی بود و هرچه می‌گذشت این دو کانون به یکدیگر نزدیکتر می‌شدند و اساسا در نهضت ۱۵ خرداد ۴۲ یکی از اتفاقات مهمی که در کشور و در روند مبارزات ملت ایران رخ داد، نزدیکی دانشگاه و مساجد به یکدیگر بود. در سال ۵۷ در مبارزه علیه سلطه آمریکا و رژیم پهلوی، دانشگاه پیشگام‌تر بود و دانش‌آموزان هم در قالب تظاهرات دانش‌آموزی اعتراضات خود را شروع کردند.
وی اضافه کرد: اگرچه پیش از این نیز دانش‌آموزان در تظاهرات مردمی شرکت داشتند، اما بر اساس توصیه‌ای که امام در اول مهر کرده بود، دانش‌آموزان تشکلی را برای برگزاری اعتراضات ایجاد کردند. همچنین شرایط کشور به نحوی بود که باعث شد دانش‌آموزان به عنوان یک جریان در کنار دانشجویانی که سابقه‌ای در مسیر نهضت مردم ایران داشتند، قرار بگیرند. نکته دیگر اینکه قرار بود در آن روز از دانشگاه تهران به سمت منزل آیت‌الله طالقانی حرکت کنند و این انگیزه‌ای شد که دانش‌آموزان در دانشگاه تهران کنار دانشجویان قرار گیرند.
حقانی در خصوص چگونگی آگاهی‌بخشی و رسیدن اطلاعیه‌های امام به دست دانش‌آموزان، اظهار کرد: در زمان حضور امام در عراق، فشارهایی از سمت رژیم بعث بر ایشان وارد می‌شد، زیرا شاه با صدام به توافق رسیده بود که امام را محدود کند. اما این محدودیت‌ها با رفتن امام به فرانسه کمتر شد که البته بعدا مجددا فشارها ایجاد شد، اما در همان مقطع که رژیم فرانسه محدودیتی برای امام نگذاشته بود، پیام‌های امام توسط انجمن‌های دانشجویی، مساجد و فعالان سیاسی در کشور توزیع می‌شد و دانش‌آموزان در جریان قرار می‌گرفتند و تکاپوی فردی خود را در قالب تشکل‌های دانش‌آموزی به حرکت درآوردند، به طوری‌که حتی کشتار ۱۳ آبان ۵۷ نتوانسته بود آنها را به عقب برگرداند و این جریان را محدود کند.
همراهی برخی نظامیان با مردم
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه ما در قضایای ۱۷ شهریور، ۱۳ آبان و ۸ بهمن ۵۷ کشتارهای برنامه‌ریزی‌شده را می‌بینیم که در پشت هر سه مورد آمریکایی‌ها قرار داشتند، گفت: در روز ۱۳ آبان یکی از سربازان از جمع نظامی‌ها فرار کرده و به سوی دانش‌آموزان و مردم آمد که توسط فرمانده کشته شد و این سرباز احتمالا با علم به اینکه رژیم پهلوی قصد دارد یک صحنه‌ای نظیر ۱۷ شهریور را رقم بزند، به جمع مردم پیوسته بود. در روز ۱۳ آبان برخی نیروهای نظامی از صفوف نظامی‌هایی که به خیابان آمده بودند، جدا شدند و به سمت مردم رفتند و برخی از آنان به شهادت رسیدند.
وی خاطرنشان کرد: در روز ۱۳ آبان دانش‌آموزان در محوطه دانشگاه حضور داشتند. یعنی آنها بیرون دانشگاه نبودند یا مکانی را تخریب نکرده بودند که برای نیروهای نظامی توجیهی باشد که دست به کشتار بزنند یا با تیراندازی دانش‌آموزان را متفرق کنند و هنگامی که دانش‌آموزان داخل دانشگاه بودند، این هجوم رخ داد، زیرا رژیم پهلوی به این نتیجه رسیده بود که دوباره یک سرکوب دیگر به راه بیندازد و از این طریق و زهر چشم دیگری از مردم بگیرد.
رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ۱۳ آبان ۵۷ را یک واقعه ماندگار در مبارزات ملت ایران به ویژه مبارزات جوانان بر علیه سطه آمریکا دانست و بیان کرد: دانش‌آموزان مبارز، تبعید امام به واسطه اعتراض به کاپیتولاسیون را موضوع اعتراض خود قرار دادند که این امر رویکرد ضدآمریکایی نسل جوان را نشان می‌دهد و نهایتا توانستند انقلاب را به پیروزی برسانند. همین روحیه ضدآمریکایی در بین مردم ایران در ۴۴ سال گذشته سبب شد تا آمریکا در توطئه‌های خود ناکام بماند و این دانش‌آموزان و دانشجویان بودند که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دفاع مقدس نقش‌آفرینی کردند و وقتی در عرصه‌های گوناگون حضور یافتند، توانستند کشور را اداره کنند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: فرماندهان جنگ ما جوانانی بودند که عرصه‌های ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان را پشت سر گذاشته و در دوره پس از پیروزی انقلاب توانسته بودند نقش درخشانی برای پیشبرد و صیانت از انقلاب و دفع توطئه آمریکا، اسرائیل و دیگر قدرت‌های استکباری داشته باشند.
انتهای پیام
نظرات