دکتر بهداد علیزاده ادامه می‌دهد: آینده فضای سبز شهر ما وابسته به مطالعات بسیار دقیقی است. ما می‌دانیم که در تغییر اقلیم قرار گرفته‌ایم و اقلیم ما در حال عوض شدن است و در چند سال آینده اقلیم ما خشک‌تر خواهد شد. در سایر کشورها سناریوهای تغییر اقلیم ارائه و متناسب با این سناریوها برای خود اهدافی را تعیین می‌کنند. ما نیز باید متناسب با سناریوهای تغییر اقلیم آینده، برای فضای سبز شهری، کشاورزی، باغات میوه و صعنت خود برنامه‌ریزی کنیم.

این استاد دانشگاه همچنین عنوان می‌کند: فضای سبز شهری را نباید به‌عنوان بخش مصرف‌کننده و یا لوکس در نظر گرفت. فضای سبز شهری بخش تولیدکننده است و خدمات عمده‌ای به شهرها ارائه می‌کند.

وی  با یادآوری اینکه ما بیشترین هدر رفت آب را در بخش کشاورزی داریم، تاکید می‌کند: وقت آن است تا شعار کشاورزی محور توسعه تغییر کند؛ چراکه منابع لازم را در اختیار نداریم. در حال حاضر تعداد چاه‌های آب کشاورزی و یا صنعتی که در سطح دشت مشهد وجود دارد بسیار بیشتر از توان اکولوژیکی و فراتر از آستانه تحمل این دشت است. در نتیجه سفره‌های آب زیرزمینی از دسترس خارج شده و یا در حال خارج شدن از دسترس هستند. در این صورت ما با مشکل نشست زمین نیز مواجه خواهیم شد که خود باعث به وجود آمدن مشکلات دیگری از جمله افزایش امکان وقوع  زلزله می‌شود.

در ادامه گفت‌وگوی تفصیلی ایسنا با دکتر بهداد علیزاده، عضو گروه علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز دانشگاه فردوسی مشهد را در خصوص چالش‌های فضای سبز مشهد در روزگار کم آبی می‌خوانید.

مدیر فضای سبز دانشگاه فردوسی ضمن اشاره به وضعیت مطلوب فضای سبز شهر مشهد نسبت به سایر شهرهای ایران گفت: وضعیت فضای سبز مشهد در حال حاضر از نظر سرانه فضای سبز و از نظر نحوه نگهداری فضای سبز به نسبت شهرهای دیگر استان و کشور از وضعیت مطلوب‌تری برخوردار است. این وضعیت نتیجه توجه و تلاش‌هایی است که صورت گرفته است. به طوری که متخصصین و کارشناسان سازمان پارک‌ها و یا شهرداری دیگر شهرها که به مشهد می‌آمدند، در سمینارهای مختلف بر وضعیت مطلوب فضای سبز شهر مشهد تاکید داشتند. این موارد به معنی وجود اندیشه در پشت  فضای سبز شهر مشهد است که نشان‌دهنده آن است که با توجه به محدودیت‌های موجود در جهتی صحیح گام برداشته  شده است.

سرانه فضای سبز مشهد باید به ۳۰ تا ۳۵ متر برسد

وی ادامه داد: در حال حاضر سرانه فضای سبز مشهد حدود ۱۸ متر است که براساس جمعیت شهر مشهد، جمعیت زائری که به طور پیوسته در شهر مشهد حضور دارند و البته جمعیت مهاجرانی که از کشور های همسایه در این شهر حضور دارند، باید این مقدار سرانه افزایش پیدا کند و به حدود ۳۰ تا ۳۵ متر برسد.

فارغ التحصیل دپارتمان معماری منظر دانشگاه شفیلد انگلستان، با بیان اینکه در خصوص افزایش سرانه فضای سبز محدودیت‌هایی مثل محدودیت منابع آبی وجود دارد، اضافه کرد: سرانه فضای سبز براساس فرمول‌هایی به دست می‌آید و براساس تعاریف مختلفی می‌توانیم به آن برسیم. درواقع در رابطه با محاسبه سرانه فضای سبز اختلافاتی وجود دارد. در رابطه با شهری مثل مشهد براساس تعداد جمعیت ثابت و متغیر این سرانه تغییر می‌کند. مشهد بیشتر از جمعیت ثابت خود جمعیت متغیر دارد که در ایام خاصی مثل تابستان‌، اعیاد و مناسبت‌های مذهبی به جمعیت این شهر اضافه می‌شوند. سرانه ۲۵ متر برای هر فرد در مشهد مربوط به زمانی است که جمعیت این شهر چیزی حدود ۳ میلیون نفر باشد اما همه بر این موضوع واقفیم که در بعضی مواقع جمعیت شهر مشهد به ۸ میلیون نفر می‌رسد.

آسایش دمایی یکی از شاخص‌هایی است که در سرانه فضای سبز در نظر می‌گیریم

علیزاده با تاکید بر اینکه دمای هوا موضوع دیگری است که در خصوص سرانه فضای سبز تاثیر دارد، تصریح کرد: در حال حاضر به علت تغییرات اقلیمی، متوسط میزان دمای هوا در سراسر جهان و از جمله مشهد افزایش پیدا کرده است. با توجه به اینکه یکی از شاخص‌هایی که در سرانه فضای سبز در نظر می‌گیریم آسایش دمایی است، سرانه فضای سبز نیز باید به همان میزان افزایش پیدا کند تا بتوانیم آسایش دمایی مردم شهر را تامین کنیم. از طرف دیگر ما در شهر مشهد از لحاظ جغرافیایی در یک مکان خشک قرار داریم و با کمبود آب مواجه هستیم. بیشتر صحبت‌هایی که می‌شود در خصوص این است که در شرایطی که آب نداریم وضعیت فضای سبز باید چگونه باشد؟ این سوال منطقی است. وقتی آب نداریم قاعدتا اولویت بر آب شرب مردم است که با این موضوع کسی مشکلی ندارد.

 وی با بیان اینکه وقتی به ما به عنوان متخصصین این حوزه می‌گویند که آب نداریم، برای ما قابل درک است، اظهار کرد: ما نوع طراحی فضای سبز، نوع گیاهان، مساحت و بسیاری دیگر از موارد را تغییر می‌دهیم، اما در مقابل این تغییرات سوالاتی مطرح می‌کنیم ولی پاسخی دریافت نمی‌کنیم؛ به عنوان مثال می‌گوییم اگر گیاهی آب کمتری مصرف می‌کند قطعا دارای دلایلی مثل کوچکتر بودن برگ، کمتر بودن سطح سبز و موارد این چنینی است. حال اگر با همین نسبت از این گیاه در فضای سبز استفاده کنیم، انتظاری که داریم را برای ما فراهم نخواهد کرد.

عضو گروه علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز دانشگاه فردوسی تصریح کرد: تمام گیاهانی که ما در فضای سبز استفاده می‌کنیم یک شغل و وظیفه دارند که باید وظیفه خود را در آن جایی که قرار گرفته‌اند انجام دهند و اگر نتوانند این وظایف را انجام دهند اصلا گیاه مناسبی برای فضای سبز نیستند. کاهش آلودگی هوا، آلودگی صوتی، گرد و غبار و فراهم شدن آسایش دمایی از جمله مواردی است که ما از گیاهان موجود در فضای سبز شهری انتظار داریم. حال اگر از گیاهی استفاده کنیم که آب کمتری مصرف کند و ولی وظایف خود را انجام ندهد، آن وقت چه اتفاقاتی خواهد افتاد؟

علیزاده با اشاره به تاثیر فضای سبز بر تنوع زیستی در شهر عنوان کرد: یکی از مواردی که از فضای سبز انتظار داریم افزایش تنوع زیستی و جذب موجودات زنده است. اگر به عنوان مثال درختی نتواند این تنوع زیستی را افزایش دهد، عنصر مناسبی برای فضای سبز نیست. کلاغ‌ها به طور معمول بر درختان بلند شهری که غلط یا درست به درختان پرمصرف مشهورند، لانه‌سازی می‌کنند. کلاغ ها در جهت فراهم آوردن بر احتیاجات زیستی خود با جانوران موذی مثل موش‌ها مقابله می‌کند و جمعیت آن‌ها را کنترل می‌کنند. حال اگر جمعیت کلاغ در شهرها به هردلیلی از جمله استفاده از درختان کم‌ارتفاع با هدف کاهش مصرف آب در فضای سبز شهری کاهش یابد، باید منتظر باشیم تا جمعیت موش‌ها و سایر حشرات و حیوانات موزی در شهر افزایش پیدا ‌کند.

وی با بیان اینکه در حال حاضر به علت افزایش اثرات شهرنشینی و همچنین موارد جدیدی از قبیل تغییرات اقلیمی، جمعیت پرندگان و یا سایر جانوران شهری کم شده است، افزود: همه این موارد تغییرات اکولوژیک وابسته به هم هستند. اگر ما در یک جا مداخله می‌کنیم باید بدانیم این مداخله در جایی دیگر اثراتی خواهد داشت. این‌ها  برخی از پرسش‌هایی است که در رابطه با اثرات زیست محیطی و جامعه‌شناسی کاهش فضای سبز شهری مطرح است و پاسخی دریافت نمی‌کنیم.

وی با تاکید بر اینکه می‌دانیم مسائل کم آبی و بحران آب وجود دارد، اظهار کرد: اما اگر گیاهی را  از عرصه منابع طبیعی به شهرها منتقل کنیم و کارکردهایی مانند کاهش آلودگی هوا، کنترل آلودگی صوتی و کاهش دما را نداشته باشد، اصلا کاربرد منظر شهری نخواهد داشت. گیاهان فضای سبز علاوه بر کارکردی که دارد باید این توانایی را داشته باشند که تا سرحد خشک شدن زیبایی لازم را حفظ کنند.

فضای سبز شهری بخش تولید کننده و نه مصرف‌کننده است

رییس انجمن علمی منظر ایران تشریح کرد:  همانطور که گفتم ما هم قبول داریم که منابع آبی محدود است، اما به مشکلاتی که مطرح می‌کنیم هم باید توجه شود. اگر قرار است از منابع آبی کمتر استفاده شود، نه تنها فضای سبز شهری بلکه بخش صنعت و کشاورزی نیز باید از این منابع کمتر استفاده کنند. اگر این اتفاق نیفتد و قرار باشد همه این کمبود را فضای سبز شهری جبران کند، به صورت ناگهانی مشکلات زیست محیطی به وجود خواهد آمد که ما با آن آشنایی نداریم. فضای سبز شهری را نباید به‌عنوان بخش مصرف‌کننده و یا لوکس در نظر گرفت. فضای سبز شهری بخش تولیدکننده است و خدمات عمده‌ای به شهرها ارائه می‌کند.

وقت آن است تا شعار کشاورزی، محور توسعه تغییر کند

علیزاده با یادآوری اینکه ما بیشترین هدر رفت آب را در بخش کشاورزی داریم، گفت: وقت آن است تا شعار کشاورزی محور توسعه تغییر کند؛ چراکه منابع لازم را در اختیار نداریم. در حال حاضر تعداد چاه‌های آب کشاورزی و یا صنعتی که در سطح دشت مشهد وجود دارد بسیار بیشتر از توان اکولوژیکی و فراتر از آستانه تحمل این دشت است. در نتیجه سفره‌های آب زیرزمینی از دسترس خارج شده و یا درحال خارج شدن از دسترس هستند. در این صورت ما با مشکل نشست زمین نیز مواجه خواهیم شد که خود باعث به وجود آمدن مشکلات دیگری از جمله افزایش امکان وقوع  زلزله می‌شود.

وی افزود: اگر بخواهیم چنین اتفاقاتی نیفتد باید همین امروز به فکر آن باشیم. در بخش فضای سبز توجه به کمبود منابع آبی و اتخاذ راهکاری برای آن الزاما نباید به این معنا باشد که سطح فضای سبز کاهش یابد؛ چراکه فضای سبز دارای بازده و خدمات اکولوژیکی است که بسیار بیشتر از هزینه آبی است که استفاده می‌کند. فضای سبز در شهری مانند مشهد در حال ارائه  خدمات اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی به جمعیتی حدود ۳ تا ۴ میلیون نفر است که به صورت متمرکز در آن قرار گرفته‌اند. ارائه این سطح  از خدمات در بخش‌های گوناگون به چنین شهری بزرگ بسیار سخت است که فضای سبز این کار را انجام می‌دهد.

مدیر فضای سبز دانشگاه فردوسی با بیان اینکه با کاهش فضای سبز مخالف هستیم، خاطرنشان کرد: همانطورکه ذکر شد ما به دلایل مختلف با کاهش سرانه فضای سبز مخالفیم. البته این موضوع  به آن معنی نیست که راه‌حلی برای شرایط کم آبی در این بخش نداریم، اما راه حل‌های مختلف مستلزم اختصاص بودجه مناسب نیز است.  

افزایش ناملایمات اجتماعی حاصل از کاهش آسایش دمایی

علیزاده با اشاره به بروز مشکلات اجتماعی با کاهش فضای سبز، بیان کرد: کاهش سرانه فضای سبز ما را با مشکلات اجتماعی نیز روبه‌رو خواهد کرد که نباید از نظر دور داشت و آن توانایی اشتغال‌زایی این بخش است. اگر سطح فضای سبز شهری را کم کنیم با افزایش بیکاری مواجه خواهیم شد. پرسنل کارگری که در بخش فضای سبز مشغول به کارند عمدتا شامل جمعیتی هستند که از آموزش‌ خاص و تحصیلات عالی بر خوردار نبوده و شاید نتوانند در سایر بخش‌ها به راحتی مشغول کار شوند. این بخش مسئولیت فراهم آوردن اشتغال برای افرادی را که در جاهای دیگر به دلیل لزوم داشتن تخصص نمی‌توانند کار کنند بر عهده دارد. مورد بعدی که در رابطه با کاهش فضای سبز وجود دارد افزایش ناملایمات اجتماعی حاصل از کاهش آسایش دمایی است.

وی با بیان اینکه تغییر الگوی فضای سبز شهری مستلزم اختصاص بودجه بیشتر برای این بخش خواهد بود، گفت: تغییر الگو امری جدا از کاهش فضای سبز است. باید توجه کنیم به علت اثرات اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی از آسان‌ترین راه یعنی کاهش سطح فضای سبز اجتناب کنیم. بحث ما این است که اگر قرار است تصمیمی گرفته شود  باید این موارد را هم ببینند نه اینکه پس از آنکه اتفاقی دیگر به وقوع پیوست دوباره برای آن چاره اندیشی کنند.

فارغ التحصیل دپارتمان معماری منظر دانشگاه شفیلد انگلستان با اشاره به اینکه می‌توانیم راجع به پایدارتر کردن فضای سبز مشهد فکر و برنامه‌ریزی کنیم، تصریح کرد: این یک برنامه تدریجی پیوسته است که باید همراه با بخش تحقیقات پیش برود. منظور از بخش تحقیقات این نیست که تنها به گیاهان بومی پرداخته شود، شاید باید در جاهای دیگر بگردیم و ببینیم چه گیاهی مناسب شرایط ما است که در حال حاضر نداریم و آن‌ها را با رعایت شرایطی منتقل کنیم؛ به عنوان مثال بررسی کنیم بر اساس سناریوهای تغییر اقلیم، نقاط هم اقلیم حال و آینده منطقه خود را پیدا کنیم و به مطالعه گیاهان و فضای سبز آن بپردازیم.  

نمی‌شود روی مسائل فرهنگی مردم کار نشود و ناگهان تغییراتی را اعمال کنیم

علیزاده با یادآوری اینکه مورد دیگری که باید در این خصوص به آن توجه کنیم بحث فرهنگی مردم است، خاطرنشان کرد: فرض کنید دو پارک همزمان طراحی و اجرا شود. طراحی یکی از این پارک‌ها با استفاده از گیاهان کم‌نهاده و اصول خشک منظر و دیگری با طرح‌های موجود و استفاده از چمن و گیاهان پر مصرف‌تر انجام شود، ملاحظه خواهید کرد که مردم از هردو پارک به یک نسبت استفاده نخواهند کرد و ترکیب جمعیتی و تعداد استفاده‌کنندگان از این دو پارک متفاوت خواهد بود. فارق از اینکه مردم کدام پارک را انتخاب کنند باید بدانیم از نظر فرهنگی، هرچه مکانی سبزتر باشد مردم ما می‌گویند قشنگتر است. نمی‌شود روی مسائل فرهنگی مردم کار نشود و ناگهان تغییراتی را اعمال کنیم.

وی در خصوص تاثیر شاخصه امنیت در طراحی فضای سبز شهری، عنوان کرد: یکی از شاخص‌هایی که برای امنیت داریم تعداد خانم‌هایی است که از یک مکان استفاده می‌کنند و در آنجا رفت و آمد دارند. اگر تعداد خانم‌ها از ۵۲ درصد کمتر شود امنیت آن مکان پایین می‌آید. حال باید ببینیم که خانم‌ها بر چه مبنایی پارکی را برای حضور انتخاب می کنند. به عنوان مثال خانم‌ها برای پیاده روی یا بازی بچه‌های خود به پارک می‌روند. حال اگر پارکی سایه و پوشش مناسب نداشته باشد بچه‌ها نیز در آنجا بازی نمی‌کنند در نتیجه زنان نیز به آنجا نخواهند رفت. همچنین افراد مسن به پارکی که سایه نداشته باشد، نمی‌روند. در نتیجه پارکی که زنان، سالمندان و کودکان به آنجا نروند، به مکانی برای بزهکاری تبدیل خواهد شد.

عضو گروه علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز دانشگاه فردوسی، ادامه داد: این به معنای آن است که ما خود محلی برای بزهکاری ایجاد می‌کنیم. این‌ها همگی به یکدیگر پیوسته هستند و ما نمی‌توانیم ناگهان تغییرات را اجرایی کنیم. باید بر اساس مطالعات و ملاحظات فرهنگی و نیازهای مردم و منابعی که داریم، به صورت تدریجی و پیوسته اقداماتی را انجام دهیم. نمی‌توانیم و نباید به صورت ضربتی و مقطعی عمل کنیم.

علیزاده در رابطه با شیوه‌های آبیاری و الگوهای ساعت آبیاری، خاطرنشان کرد: باید آبیاری را به ساعت‌هایی که هوا خنک‌تر است منتقل کنیم. مثلا این ساعات را به شب یا عصرها و حتی شب تا صبح منتقل کرده و در طی روز آبیاری نکنیم. شاید باید شیفت کارگرها را تغییر دهیم. اینها جزو واجباتی است که باید انجام شود تا هدر رفت آب کاهش پیدا کند.

آبیاری قطره‌ای علی رغم مصرف کمتر آب، باعث سطحی‌تر شدن ریشه درختان می‌شود

وی با بیان اینکه در گذشته تاکید زیادی بر استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار بود، خاطرنشان کرد: امروزه به کارگیری این سیستم‌ها حتی بخش کشاورزی را نیز زیر سوال برده است. بسیاری از این سیستم‌ها را نمی‌توانیم به کار ببریم. در آبیاری قطره‌ای علی رغم مصرف کمتر آب اما باعث سطحی‌تر شدن ریشه درختان می‌شود. ما در رابطه با منظر شهری صحبت می‌کنیم. اگر ریشه درختان سطحی باشد در اثر طوفان امکان سقوط درختان روی مردم ، خودروها و ...  در شهر وجود دارد.

عضو گروه علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز دانشگاه فردوسی ادامه داد: ممکن است که بسیاری از سیستم‌ها به ما در کاهش مصرف آب کمک کنند اما شاید کارایی لازم را برای استفاده‌ای که ما مد نظر داریم نداشته باشد. با این وجود باید همه موارد لازم را بررسی کنیم و بهترین را به کار بگیریم. لازم است تغییر سیستم آبیاری، تغییر شیوه آبیاری، تعییر زمان آبیاری ، غیر از آن تغییر الگوهای کاشت، تغییر گیاهان و دیگر مواردی که وجود دارد برای کاهش مصرف در نظر داشته باشیم.

علیزاده با بیان اینکه همگی باید دست به دست هم دهند و ما نمی‌توانیم یک طرفه تصمیم بگیریم، تاکید کرد: این به معنی آن است که در پشت یک میز باید طراحان، طراحان شهری‌، برنامه‌ریزان شهری، اکولوژیست‌ها، گیاه‌شناسان، متخصصین حوزه فرهنگی و اجتماعی و ..... بنشینند و باهم در این خصوص تصمیم بگیرند.

آب و هوای مشهد در ۲۰۵۰ شبیه کراچی در پاکستان  می‌شود

وی در رابطه با آینده فضای سبز شهر مشهد، گفت: آینده فضای سبز شهر ما وابسته به مطالعات بسیار دقیقی است. ما می‌دانیم که در تغییر اقلیم قرار گرفته‌ایم و اقلیم ما در حال عوض شدن است و در چند سال آینده اقلیم ما خشکتر خواهد شد؛ در سایر کشورها سناریوهای تغییر اقلیم ارائه و متناسب با این سناریوها برای خود اهدافی را تعیین می‌کنند. ما نیز باید متناسب با سناریوهای تغییر اقلیم آینده، برای فضای سبز شهری، کشاورزی، باغات میوه و صعنت خود برنامه‌ریزی کنیم. تحقیقات نشان می‌دهد که آب و هوای مشهد در سال ۲۰۵۰ شبیه آب و هوای کراچی در پاکستان خواهد شد. این یعنی آب و هوای ما گرمتر و خشک‌تر می‌شود. ما این موضوع را می‌دانیم و اگر شک داریم، باید تحقیقات دقیقی انجام دهیم تا مطمئن شویم اقلیم منطقه ما چگونه تغییر خواهد کرد.

مدیر فضای سبز دانشگاه فردوسی، اضافه کرد: اگر قرار است اقلیم ما شبیه کراچی شود، باید به دقت بررسی کنیم. فضای سبز آن منطقه و نقاط هم اقلیم آن در حال حاضر چگونه است، روی طراحی منظر آن مناطق و گیاهان مورد استفاده در فضای سبز آنجا، امکان آداپت کردن آن گیاهان و خصوصیات احتمالی تهاجمی آن‌ها بررسی و مطالعه صورت گیرد. در واقع ما باید بر اساس سناریوهای تغییرات اقلیم سال‌های آینده منطقه خود اقدامات لازم را انجام دهیم.

علیزاده در خصوص اقداماتی که در راستای کاهش مصرف آب مانند جلوگیری از گسترش چمن و قطع آبنماهای سطح شهر، انجام شده است، توضیح داد: باید حال شخصی که در ساعت ۲ ظهر در مشهد در ایستگاه اتوبوس ایستاده است را در نظر بگیریم. در کشورهایی که درختان پهن برگ و سایه انداز، آبنماها و چمن‌های کمتری دارند از روش‌های دیگری برای رفاه حال شهروندان استفاده می‌کنند. ایستگاه‌های اتوبوس در جایی مثل شهر دبی به گونه‌ای طراحی شده است که دارای سیستم سرمایشی بوده و مسافرین و شهروندان از گرما رنج نمی‌برند. ما در شهرهای خود از این تکنولوژی ها استفاده نمی‌کنیم و تا زمانی که موارد جایگزین به وجود نیامده باید از چیزهایی که وجود دارد استفاده کنیم. با توجه به اینکه کارکرد آبنماها و چمن‌ها در سطح شهر، علاوه بر زیبایی بصری و کاهش گرد و غبار، تعدیل دمای هوا و فراهم کردن آسایش دمایی نیز هست، توجه تنها به مصرف آب صحیح نیست.

نباید آب مورد استفاده در فضای سبز شهری را به عنوان آبی که هدر می‌رود در نظر گرفت

وی افرود: آبی که در حال حاضر در فضای سبز استفاده می‌شود را نباید به عنوانی آبی در نظر گرفت که هدر می‌رود. فضای سبز در ازای مصرف آب کارکرد اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی دارد که بسیار اهمیت است. اگر می‌خواهیم تغییری در فضای سبز ایجاد کنیم باید راهکارهای کارآمدی را بررسی و اجرا کنیم. کاهش سطح فضای سبز آسان‌ترین راه و نه درست ترین  راه مقابله با کم آبی است. تجربه نشان داده است که نمی‌شود که ناگهان آبنماها را قطع کنیم، چمن ها را جمع آوری کنیم و هیچ راه حل جایگزینی برای تعدیل دمای هوا ارائه ندهیم.

انتهای پیام