عده زیادی از مردم در حال تماشای این تعزیه هستند. مردی که عبای مشکی پوشیده، با پارچه ای سبز سر و با پارچه ای سفید صورتش را پوشانده است، نقش سیدالشهدا(ع) را بازی می کند. او در حالیکه به سمت خیمه ها می رود ندای «هَل مِن ناصر یَنصُرُنی؟» را سر می دهد.

به نظر می رسد این شخصیت به قدری در نقش خود فرو رفته و با احساس ندا را سرمی دهد که ناگهان تعداد زیادی از تماشاگران وارد صحنه تعزیه شده و به کمک امام خود می شتابند. جوانان به افرادی که اطراف خیمه ها ایستاده اند و نقش سربازان سپاه عمربن سعد را بازی می کنند، حمله ور می شوند. دوربین به سمت یک دختر بچه می رود؛ به نظر می رسد چهار یا پنج ساله باشد. پیراهن مشکی تن کرده و موهایش را بافته است. او با دیدن این صحنه ها به پهنای صورت اشک می ریزد و روی زمین می افتد.

حتی موقع تماشای ویدئو، به احتمال زیاد دویدن تماشاگران به وسط صحنه و گریه آن دختر شما را هم آزرده خاطر کند و واکنشی احساسی نشان دهید. این هنرِ تعزیه است. افراد به قدری در نقش خود فرو رفته و صحنه ها به قدری واقعی بازسازی شده، که تماشاچی به وجد آمده و آن لحظه خود را در صحرای کربلا می بیند.

به قول مرحوم دهخدا تعزیه نمایشی است منظوم که توسط عده ای از اهل فن و با موسیقی، بعضی مصائب اهل بیت(ع) مصور می شود.

مرثیه، نوحه سرایی، سوگواری کردن، عزاداری کردن، نوحه سرایی، شبیه خوانی و نمایش مذهبی همه از معانی کلمه «تعزیه» و شیون، سوگواری و سوگیاد برابر پارسی این کلمه هستند. البته در برخی مناطق ایران مانند خراسان به معنای مجلس ترحیم است.

محققان تاریخ هنر در ایران درباره تاریخ پیدایش تعزیه نظریه های مختلفی دارند. برخی خاستگاه نمایش تعزیه را آیین سوگ سیاوش می دانند که تاریخی ۳۰۰۰ ساله دارد و برخی دیگر پیشینه این نمایش را نهایتاً دوران صفویه ذکر کرده اند.

بهرام بیضایی در کتاب «نمایش در ایران» از قول منابعی چون «تاریخ ابن اثیر»، دوران آغاز و رواج تعزیه در ایران را همزمان با شروع فرمانروایی خاندان آل بویه دانسته است.

«تکیه دولت»؛ نقطه عطف تعزیه در ایران

بیضایی در همین کتاب دوران اوج تعزیه در ایران را زمان ناصرالدین شاه قاجار و همزمان با ساخت «تکیه دولت» بیان کرده است.

تکیه دولت مهمترین تکیه اجرای تعزیه در زمان ناصرالدین شاه بود که به دستور وی ساخته شد. تعزیه‌خوانانِ آنجا که در حقیقت تعزیه‌خوانِ دولتی بودند، زیرنظر «‌مُعین البُکا» دربار، در برابر شاه و درباریان تعزیه می‌خواندند.

رواج تعزیه در این دوران تا حدی بود که به صورت یک فرهنگ درآمده بود و در بیشتر مراسم شادی و عزا، تعزیه‌های خاص مربوط به آن برگزار می‌شد.

در این دوره حتی گروه‌های خاص زن تعزیه‌گردان نیز وجود داشته است و از نخستین تعزیه‌های زنانه در منزل «قمرالملوک» دختر فتحعلی شاه برگزار شد و از آن پس هر سال دهه اول محرم برقرار بود.

اجرای شیوه های نمایشی در «باغشاه» ملایر برای حاکم و اطرافیانش

به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ملایر، در سال ۱۲۲۴ هجری قمری یکی از فرزندان فتحعلی شاه به نام «شیخعلی میرزا» که بعدها از طرف پدر به شیخ الملوک و بعد شیخ علی میرزا معروف شد، در ملایر (دولت آباد آن زمان) حکومت می کرد.

ابراهیم جلیلی به خبرنگار ایسنا گفت: او در قسمتی از ملایر به نام «باغشاه» برای خود عمارتی ساخت که قسمتی از آن را به حرمسرا و قسمتی دیگر را به محلی برای عشرت و باده گساری و نوازندگی مطربان و خوانندگان و بازیگران (شعبده بازان، بند بازان، آتش خواران، رقاصان و ...) اختصاص داده بود.

جلیلی ادامه داد: آنچه از آن زمان تا به امروز دهان به دهان نقل شده، این است که شیوه های نمایشی (تعزیه، نقالی، پرده خوانی، شمایل گردانی، مارگیری، عملیات پهلوانی، نمایش های تخت حوضی و بقال بازی) در این مکان اختصاصاً برای حاکم و دوستان و نزدیکانش به اجرا درمی آمده است.

به گفته وی، آنچه این نقل قول ها را سندیت می بخشد، این است که در زمان شاهان قاجار این شیوه ها معمول بوده و شیخ‌علی میرزا هم با دربار پدر رابطه تنگاتنگی داشته است.

جلیلی با اشاره به محدود و ممنوع شدن سوگواری‌های ماه محرم در دوره رضاخان به‌ویژه در دهه دوم سلطنتش، گفت: در این دوره تعزیه بیشتر در روستاها اجرا می شد، در شهرستان ملایر نیز روستاهای آورزمان، حسین آباد شاملو، میشن، کساوند، گوشه و ... هر ساله میزبان تعزیه و تعزیه گردان هایی از جمله گروه رضا سرداری، گروه برادران حاج صفری و طهماسب ها بودند.

وی با بیان اینکه نمایش تعزیه در سال ۱۳۸۹ در فهرست آثار معنوی ایران در یونسکو ثبت شد، تصریح کرد: تعزیه خوانی به دو شیوه «تعزیه میدانی» در مکانی ثابت و دیگری «تعزیه سیار» یا گذر به گذر مرسوم است.

تعزیه میدانی؛ مرسوم‌ترین شیوه تعزیه خوانی در ایران

جلیلی بیان کرد: تعزیه میدانی یا ثابت مرسوم‌ترین شیوه تعزیه خوانی در ایران است و معمولاً در ابتدای روزهای اول محرم و سپس بعد از سوم شهادت امام حسین(ع) و یارانش در میدانچه‌های محلات و فضاهای باز یا در محل‌های سرپوشیده و روی سکویی دایره ای شکل به اجرا درمی‌آید.

به گفته وی، همه گفت و گوهای تعزیه میدانی منظوم است و به دو گونه موسیقایی- آوازی و شعرخوانی بدون موسیقی خوانده می‌شود. اولیا شعرها را با آواز آهنگین و در دستگاه‌های موسیقی می‌خوانند و اشقیا یا مخالف بدون آهنگ یا آواز.

تعزیه سیار یا گذر به گذر؛ تعزیه ای شبیه به کاروان امام حسین(ع)

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ملایر با اشاره به تعزیه سیار یا گذر به گذر افزود: این تعزیه در شیراز با نام تعزیه عبوری، در شوشتر با نام تعزیه خیابانی و در اراک با عنوان تعزیه بازار شناخته می‌شود اما شیوه اجرای آن در مناطق مختلف تفاوت چندانی ندارد.

وی اضافه کرد: از آنجا که انواع نقش‌ها از زن و مرد و کودک و نوجوان در تعزیه گذر به گذر یا سیار حضور دارند و در طول مسیر به صورت پیاده و سواره از ابتدا تا انتهای بازار حرکت می‌کنند، این نوع تعزیه شباهت بسیاری به کاروان امام حسین(ع) دارد.

جلیلی با اشاره به نقش موسیقی در تعزیه گفت: موسیقی نقش فاصله صحنه‌ها را بازی می‌کند، پس از پخش موسیقی گروه اولیاخوان‌ها می‌آیند و به خواندن و اجرای روایت می‌پردازند سپس موسیقی مجدداً اجرا می‌شود و بعد از آن گروه اشقیا و به همین ترتیب گروه‌های دیگر از مقابل تماشاگران می‌گذرند و به اجرا می‌پردازند.

به گفته وی، شبیه خوانان از سپیده دمان در هیأت‌ها یا مساجد جمع می‌شوند. اسب، شتر، کجاوه‌ها و تمامی وسایل حرکتی که در حکم وسایل صحنه هستند از شب قبل آماده می‌شود و جوانان به تزئین و بستن بار و بنه لازم به اسب ها و شترها می‌پردازند و شبیه خوانان نقش‌های اولیا و اشقیا پس از پوشیدن لباس و زره و کلاه‌خود به تمرین طومارهای دست نوشته خود مشغول می‌شوند و در موعد مقرر به حرکت درمی‌آیند.

جلیلی اظهار کرد: تماشاگران تعزیه گذر به گذر در دو سوی خیابان می‌ایستند و گروه‌های تعزیه‌خوان، بخش‌های مختلف به خود را غالباً در حال حرکت و لحظاتی ایستاده اجرا می‌کنند؛ گروه اول، پیش واقعه‌خوان‌ها هستند که در بین نخستین جماعت ایستاده، در دو سوی خیابان پیش واقعه را می‌خوانند و سپس گروه موسیقی قطعه‌ای در قالب «چَمری» اجرا می‌کند.

وی افزود: امروزه تعزیه روستای آورزمان که در حسینیه منتصرالمک برپا می شود، تعزیه روستای سلطانیه و تعزیه روستای پری جزو مشهورترین تعزیه های ملایر هستند.

حسینیه منتصر الملک آورزمان با قدمتی ۵۰۰ ساله؛ میزبان تعزیه خوان های سیدالشهدا(ع)

دهیار روستای آورزمان نیز در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: تعزیه خوانی در این روستا با برگزاری مراسم عزاداری و نوحه خوانی همراه است؛ یعنی ابتدا شبیه خوانی انجام شده و سپس هیأت ها و دسته جات عزارداری، نوحه خوانی و سینه زنی را آغاز می کنند.

مصطفی رضی‌آورزمانی ادامه داد: هیأت‌های این روستا شامل هیأت امام حسن(ع)، هیأت ابوالفضل(ع) و هیأت مسجد جامع است که از شب اول تا پنجم ماه محرم به عزاداری در سطح روستا می پردازند و هر یک مسیرهای مشخصی دارند که در نهایت به حسینیه منتصر الملک ختم می شود.

به گفته رضی‌آورزمانی، عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) در این روستا از روز ششم ماه محرم رنگ و بوی دیگری می گیرد و متفاوت‌تر برگزار می شود به طوریکه به‌جای شب ها، بعدازظهرها از ساعت ۷ عزاداری ها با نمایش تعزیه آغاز می شود.

وی تصریح کرد: در هر یک از این سه هیأت ۷ تا ۱۰ نفر به شبیه خوانی می پردازند اما تعداد نقش ها در روز عاشورا به ۳۰ نفر افزایش می یابد.

رضی‌آورزمانی با اشاره به قدمت ۵۰۰ ساله حسینیه منتصر الملک روستای آورزمان تصریح کرد: شبیه خوانی در این روستا قدمتی بیش از ۵۰۰ سال دارد چراکه از زمانی که من به یاد دارم و از پدرانمان نقل شده، شبیه خوانی در روزهای محرم در این روستا برپا بوده است.

به گفته دهیار روستای آورزمان، پخش غذای نذری در دهه اول ماه محرم در این روستا برقرار است و روزانه حدود ۲ تا ۱۰ هزار پرس غذای گرم طبخ و توزیع می شود.

وی با بیان اینکه جمعیت روستا ۲۰۰۰ نفر است اما در ایام محرم به ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر افزایش پیدا می کند، گفت: افرادی که از روستا مهاجرت کرده و در شهرهای دیگری زندگی می کنند با فرارسیدن ماه عزاداری سیدالشهدا(ع) برای تماشای آیین های سنتی عزاداری، به روستا بازمی‌گردند.

رضی‌آورزمانی، آتش زدن خیمه ها، تیر هوایی با اسلحه شکاری و آزاد کردن تعدادی کبوتر را از جمله آیین های ویژه روز عاشورا برشمرد که در این روستا اجرا می شود.

سلطانیه با قدمت ۲۰۰ ساله در اجرای تعزیه

روستا سلطانیه نیز روستایی در ۱۵ کیلومتری ملایر و نزدیکی تپه نوشیجان است که قدمتی ۲۰۰ ساله در هنر تعزیه دارد. روستایی با جمعیت ۲۵۰ نفر که در ایام محرم جمعیت آن به بیش از ۷۰۰۰ نفر می رسد چراکه افراد بسیاری از جای جای کشور برای تماشای هنر شبیه خوانی اهالی هنرمند این روستا گرداگرد میدانی که در وسط روستا برای اجرای تعزیه ایجاد شده است، جمع می شوند تا به ۱۴۰۰ سال پیش سفر کرده و مصائب اهل بیت سیدالشهدا(ع) را مشق کنند.

پیرغلام و رئیس هیأت تعزیه‌داران سیدالشهدای سلطانیه که از ۱۲ سالگی تعزیه خوان بوده است، در گفت‌وگو با ایسنا، مطرح کرد: پدران و اجداد ما نسل به نسل در این روستا تعزیه اجرا می‌کردند و در حال حاضر نیز شبیه خوانی در ماه محرم، اربعین حسینی، بیست و هشتم ماه صفر و روزهای هجدهم، نوزدهم و بیستم ماه مبارک رمضان برگزار می شود.

به گفته حسین عظیمی که در حال حاضر ۷۳ ساله و صاحب ۶ فرزند دختر و ۴ فرزند پسر است، پسران و نوه هایش نیز راه پدر را ادامه داده و همگی در همین روستا مشغول تعزیه خوانی هستند.

وی ادامه داد: جوانی ۲۰ ساله بودم که درد عجیبی پای چپم را گرفت به طوریکه حدود دو سال نمی توانستم وارد صحنه شوم و تعزیه اجرا کنم، یک روز که دلم خیلی شکسته بود در همین میدان از سیدالشهدا(ع) خواستم که بتوانم مانند قبل برایشان نوکری کنم و همین شد که خوشبختانه شفا گرفتم و دوباره توانستم وارد صحنه شوم.

عظیمی با بیان اینکه تعزیه شب اول محرم در روستا به نیت امام موسی کاظم(ع) با نام تعزیه موسی بن جعفر آغاز می شود، افزود: دومین روز محرم نیز تعزیه جنایت‌های «منصور دوانقی» به یاد مظلومیت سادات علوی که با بی‌رحمی آنها را لابه لای در و دیوار می گذاشتند، اجرا می شود.

به گفته وی، در روزهای دیگر تعزیه طفلان مسلم، مسلم بن عقیل، حر ریاحی، قاسم، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت عباس(ع)، امام حسین(ع) و تعزیه بازار شام و خرابه های شام اسرای کربلا اجرا می شود.

رئیس هیات تعزیه داران سید الشهدای سلطانیه با بیان اینکه در حال حاضر ۱۲ نفر در تعزیه خوانی سلطانیه شرکت می کنند، مطرح کرد: بیش از ۳۰ تا ۴۰ نفر هم به عنوان سیاهی لشکر با گروه هنری تعزیه سلطانیه همکاری می کنند.

وی خاطرنشان کرد: یکی از مهمترین مشکلات تعزیه خوان های روستا، نبود اتاقی مرتب برای تعویض لباس های شبیه خوانی است، از طرفی مصلی روستا که هر ساله برای اجرای تعزیه از آن استفاده می کنیم و در غرب کشور بی نظیر است، ساماندهی مناسب و درخوری ندارد و خاکی بوده و ضروری است که مسئولان شهرستان در ساماندهی این مصلی ما را حمایت کنند.

بخشدار بخش مرکزی نیز در گفت‌وگو با ایسنا قول داد مشکلات شبیه خوان های روستا را پیگیری کند.

احمد بکرایی با بیان اینکه در اسرع وقت از روستا بازدید می کنیم، خاطرنشان کرد: به صورت میدانی مشکلات شبیه خوانان را پیگیری و نسبت به رفع مشکلات اقدام خواهیم کرد.

انتهای پیام