اگرچه برای بازدید از همه بناهای تاریخی محله جویباره به بیش از یک روز زمان نیاز است، اما نکته جالب این است که در محله جویباره نیازی نیست که خود را با وسایل نقلیه از یک بنای تاریخی به بنای دیگر رساند، چراکه این محله قابلیت آن را دارد که در هر چند قدم بازدیدکننده را با یک بنای تاریخی شگفت‌زده کند.
محله جویباره یکی از محله‌های قدیمی اصفهان است که در آن مناره‌ها، مساجد، کنیسه‌ها و خانه‌های تاریخی متعددی وجود دارد و در برخی از این خانه‌ها، زندگی با حضور ساکنانش همچنان جاری است، ازاین‌رو برای بازدید باید زنگ درِ خانه‌ها را نواخت.
دو مناره دارالضیافه در جوار حسینیه رضوی، مقصد اول تور جویباره گردی است. دو مناره آجری با کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌هایی زینت شده چشم‌نوازی می‌کنند. بخشی از بدنۀ این بنا به دلیل رطوبت آسیب جدی دیده که به نظر می‌رسد علت آن باید از زیرِ بنا باشد.
محمد فاتحی، راهنمای گردشگری این بازدیدِ ویژۀ اصحاب رسانه، در خصوص علت نام‌گذاری و کاربری این دو مناره دارالضیافه می‌گوید: «برخی این موضوع را مطرح می‌کنند که چون دارالضیافه به معنی خانه مهمان است، این مناره‌ها در قسمت ورودی یک مهمان‌سرا قرار داشته‌اند. گروهی دیگر بر این عقیده هستند که این مناره‌ها در اصل به دارالضیاء یعنی خانه روشنایی شهرت داشتند و به‌مرور به دارالضیافه شناخته شدند؛ این تئوری از آنجا مطرح‌شده که یکی از کاربری‌های مناره‌ها علامت دادن با نور است. تئوری بعدی می‌گوید شاید اینجا مجموعه مجللی متعلق به فردی به نام ضیاء بوده است. مرحوم رفیعی مهرآبادی نیز عقیده داشت که بر اساس کتیبه آیات ۹۶ و ۹۷ سوره آل‌عمران «وَ مَن دَخله کان آمنا» که روی این مناره به چشم می‌خورَد این مناره‌ها متعلق به مسجدی بوده که تخریب‌شده و فقط مناره‌های آن باقی‌مانده است.»
او قدمت این بنا را مبهم دانسته و اضافه می‌کند: «به علت اینکه کتیبه‌ای بر روی بنا وجود ندارد که ما را از سازنده و تاریخ ساخت آن مطلع کند، ازاین‌رو متخصصان در تخمین قدمت آن نظرات مختلفی دارند. پرفسور پوپ قدمت بنا را متعلق به اواخر قرن ۸ هجری قمری و دوره آل مظفر، و پروفسور اسمیت آن را مربوط به اوایل قرن ۸ قمری و اواخر ایلخانی دانسته است.»
در ادامه مسیر تور جویباره‌گردی، از خانه تاریخی علامه فانی می‌گذریم که به گفته راهنمای این تور، ویژگی منحصربه‌فرد آن، حوضی است که در شاه‌نشین تعبیه‌شده و به حوض حیاط متصل است. سپس به سمت کنیسه خورشید یا کنیسه خاک‌شوری‌ها حرکت می‌کنیم که تنها کنیسه است که هم‌اکنون میقوه در آن وجود دارد. این راهنمای گردشگری توضیح می‌دهد: «میقوه جایگاه غسل شرقی یهودیان و چیزی شبیه به خزینه‌های قدیم است. درها و پنجره‌ها و ارسی و گوشواره‌های این بنا ارزش تاریخی دارد و لازم است مورد مرمت، حفاظت و بازسازی قرار گیرد.»
کنیسه ملایعقوب در مسیر، باوجود مقبره خاخام‌های یهودی در آن، از دیگر کنیسه‌ها متمایز شده است. مقبره شاعر بزرگ اصفهان کمال اسماعیل که توسط مغولان به قتل رسید نیز در کنار کنیسه ملایعقوب جای گرفته است.
فاتحی در مورد کنیسه‌های خیابان کمرزرین در محله جویباره نیز می‌گوید: «سه کنیسه به‌عنوان کنیسه بزرگ، کنیسه ملا ربیع یا جماعتی، کنیسه کنجی یا شلمو در کنار هم با گنبدی شبیه به بادگیر قرارگرفته است. چند قدم جلوتر کنیسه موسی‌خیا و کنیسه سعیدیان با دو گنبد متفاوت نیز به چشم می‌خورد.» این راهنمای تور در پاسخ به چراییِ تعدد این کنیسه‌ها می‌گوید: «معمولاً هرکدام از خانواده‌ها و طایفه‌ها به یکی از کنیسه‌ها برای عبادت مراجعه می‌کنند.»
خانه رسول بقایی با قدمت صفوی و ۱۲۰۰ متر زیربنا، متعلق به حکیم شاه‌عباس صفوی است. این خانه تاریخی ثبت ملی شده و تحت نظارت اداره کل میراث فرهنگی استان است و هم‌اکنون مالک شخصی دارد و محل سکونت است. خانم بقایی که سال‌هاست ساکن این خانه است، می‌گوید: «تا همین ۵ یا ۶ سال پیش از طرف میراث برای بازدید می‌آمدند و اگر سقف یا جایی آسیب داشت، مرمت می‌کردند اما سال‌های اخیر اهمیتی نداده‌اند.»
شاه‌نشین این بنا با ترکیب رنگ سبز و آبی کاملاً رنگ و بوی دوره صفوی را دارد و با توجه به اینکه کلیمیان در دوره‌ای ساکنان این خانه بودند، در حکاکی روی سنگ حیاط، ستاره داوود به چشم می‌خورد.
حمام پنجشنبه‌دین نیز در کنار مسجد پنجشنبه‌دین واقع‌شده که بنا بر اطلاعاتی که راهنمای تور می‌گوید، «به علت پاشور یک‌تکه مرمری که دارد از دیگر حمام‌ها متمایز و متفاوت است.» فاتحی در خصوص علت نام‌گذاری این حمام، یادآوری می‌کند: «مرحوم استاد همایی می‌گوید کلمه دین به معنای روز و آدینه به معنای جمعه است. این حمام روزهای پنجشنبه متعلق به مردان و مابقی روزها در اختیار زنان بوده است، به همین علت نام آن به پنجشنبه‌دین معروف شده است.»
شبستان مسجد پنجشنبه‌دین منحصربه‌فرد است. در کتیبه این مسجد آمده است که قدمت بنا به دوره شاه‌عباس برمی‌گردد و در سال ۱۰۶۴ هجری قمری توسط آقا علی سابونی ساخته‌شده است. فاتحی، راهنمای گروه در خصوص نگارش صحیح نام سازنده بنا توضیح می‌دهد: «طبق نظر برخی متخصصان سابیدن ریشه کلمه صابون است ک طرز صحیح نوشتن آن سابون بوده است. این مسجد به علت اینکه زند کرمانی در آن نماز می‌خوانده به مسجد زند کرمانی معروف شده است.»
مقصد بعدی، مقبره ساروتقی و مسجد تاریخی ساروتقی است که در کنار یکدیگر واقع‌شده‌اند. راهنمای گردشگری تور اضافه می‌کند: «این مقبره به علت اینکه کتیبه‌ای ندارد، منصوب به ساروتقی است. در خصوص ساروتقی باید گفت او سرنوشتی شبیه به امیرکبیر داشته است. او یک نانوا زاده تبریزی بوده که بعدها صدراعظم شاه‌عباس دوم می‌شود. درنهایت نیز توسط بدخواهانش به قتل می‌رسد. سنگ‌قبرهای متعددی که مربوط به دوره صفوی است در اطراف این آرامگاه وجود دارد.»
فاتحی با اشاره به وجود مدرسه آلیانس نیز اشاره می‌کند: «مدارس آلیانس در دنیا با هدف حمایت از یهودیان برای تحصیل علم و دانش تأسیس شدند. اولین مدرسه آلیانس ایران، در شهر تهران و در سال ۱۲۷۷ شمسی و اولین مدرسه آلیانس در شهر اصفهان به تاریخ ۱۲۷۹ شمسی در جویباره تأسیس شد.»
کنیسه آقا شکرالله یا یعقوب مسجدی، مقصد آخر این تور گردشگری است. فاتحی در جایگاه پیش‌نماز کنیسه قرار می‌گیرد و برای مخاطبان توضیح می‌دهد: «آقا شکرالله و یعقوب مسجدی، از خادمان و متولیان این عبادتگاه بوده‌اند و به همین علت اینجا به نام آنان شهرت یافته است. ستاره ۶ پَر داوود، کتیبه‌های قاب گرفته‌شده، شمعدان ۷ شاخه و ۱۰ فرمان حضرت موسی در تزئینات کنیسه به‌کاررفته‌اند. کتیبه‌ها و نقاشی تمثال موسی و فرعون و لاله‌های قرمزرنگ طاقچه‌ها و دیوارهای کنیسه را پوشانده‌اند. قبله در کنیسه به سمت اورشلیم است و در محراب کنیسه، گنجه‌هایی دیده می‌شود که متون مقدس در آن‌ها نگهداری می‌شود و حضور حداقل ۱۰ نفر برای جابه‌جایی آن‌ها ضروری است.»
او ادامه می‌دهد: «سازه چوبی منبت‌کاری شده در مرکز کنیسه نیز بر روی یک سکوی بلند واقع‌شده است. عبادت‌کنندگان عرقچین و لباس مخصوصی برای نماز و اعمال مذهبی استفاده می‌کنند و بر نیمکت‌های تعبیه‌شده در دورتادور کنیسه می‌نشینند؛ ضمن اینکه معماری این کنیسه همچون تکیه‌های ایرانی به‌گونه‌ای است که زنان در گذشته هنگام مناجات در طبقه دوم بنا قرار می‌گرفته‌اند، اما اکنون زنان نیز در سالن اصلی عبادت می‌کنند.»
فاتحی بناهای تاریخی بازدیدشده در تور جویباره‌گردی را کمتر از یک‌دهم کل بناهای تاریخی در محله جویباره می‌داند و اظهار می‌کند: «مناره ساربان، مناره چهل‌دخترون و دو مناره دارالضیافه هنوز در این منطقه وجود دارند و مناره خواجه عَلَم مناره زیبای دیگری است که عکس‌های آن توسط جهانگردان اروپایی ثبت‌شده است و در سال ۱۳۱۳ شمسی تخریب شد. مناره بعدی مناره ته برنجی است که دختران برای بخت‌گشایی طبق آداب خاصی در آنجا گردو می‌شکستند و شعری زمزمه می‌کردند ولی اکنون تخریب‌شده است؛ ضمن اینکه تعداد ۱۰ خانه تاریخی از دوران صفوی و قبل‌تر از آن در جویباره وجود دارد. برخی از این خانه‌ها مثل خانه معلمی، ثبت ملی نشده‌اند و در معرض خطر تخریب قرار دارند.»
او می‌گوید: «شهر اصفهان ۱۸ کنیسه دارد که ۱۵ مورد از آن‌ها در محله جویباره قرار دارند. مساجد تاریخی نیز ازجمله جاذبه‌های گردشگری محله جویباره هستند و تراکم مساجد در این منطقه نمونه ندارد. شاید بیش از ۱۷ مسجد در این منطقه وجود دارد. مسجد کریم ساقی در این منطقه طبق منابع شفاهی میخانه‌ای بوده که به مسجد تبدیل‌شده است و یک بیت شعر برای آن سروده است که می‌گوید ببین کرامت میخانه مرا ای شیخ / که چون خراب شود خانه خدا گردد. تراکم مقبره‌ها و بقعه‌ها در این منطقه از دیگر محلات بیشتر است و مقبره تعدادی از باباها و پیرها و خواجه‌ها نیز در این منطقه قرار دارد که در اثر سرقت یا عدم رسیدگی کتیبه و سنگ‌قبر آنان در دسترس نیست؛ برای مثال کاشی‌های مقبره پیر پینه‌دوز جداشده و در انبار چهل‌ستون نگهداری می‌شود و متأسفانه نه برای نصب مجدد آن‌ها اقدام شده و نه در جایی به نمایش درآمده است.»
انتهای پیام
نظرات