غلامرضا حسنی در نشست تخصصی بررسی ابعاد فرهنگی، اجتماعی مساله جمعیت که امروز، ۲۷ اردیبهشت، در سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، در خصوص موضوع جمعیت اظهار کرد: در این‌باره هشدارهایی را سال‌ها قبل در سازمان‌های مختلف داده‌ایم اما کم‌توجهی به تحقیقات و پژوهش‌ها ما را امروز به اینجا رسانده است. سال ۶۵ و زمانی که ۵۰ درصد جمعیت ما زیر ۱۷ سال بود، تعبیری از جمعیت کردیم که می‌توانست سازنده یا تخریب‌کننده باشد؛ بنابراین مدیریت جمعیت است که مساله ماست نه رشد جمعیت. رشد جمعیت ایران مساله نبود بلکه مشکل شدت رشد جمعیت و عدم تعادل بین سایر ساختارها برای پاسخگویی به این شدت رشد بود. در حال حاضر هم مساله کاهش جمعیت نیست بلکه شدت کاهش آن است.
وی با اشاره به اینکه برنامه‌های توسعه بر باروری و خانواده تاثیر می‌گذارد، ادامه داد: توسعه ما توسعه‌ای خانواده‌محور نبوده بلکه همچون توسعه در جهان با یکسری تفاوت‌های بومی، توسعه فردمحور بوده است. وقتی حکمرانی براساس توسعه فردمحور صورت می‌گیرد، نتیجه آن توسعه کارکردهای خانواده را دچار دگرگونی می‌کند. این دگرگونی بر عاملیت یعنی زوجین و تصمیمات آن‌ها در حوزه اجتماعی تاثیر می‌گذارد.
در حال حاضر ۱۲ میلیون جمعیت در سن ازدواج ازدواج نکرده‌اند
عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه وقتی فرد به سن ازدواج می‌رسد، مساله اولش تشکیل خانواده است، عنوان کرد: در حال حاضر ۱۲ میلیون جمعیت در سن ازدواج کشور ازدواج نکرده‌اند. اولین موضوعی که در این خصوص پیش می‌آید، شکاف بین بلوغ جنسی و بلوغ اجتماعی است. هم‌اکنون سن بلوغ جنسی پایین آمده و سن آمادگی برای زندگی بالا رفته و جامعه‌پذیری طولانی شده است. در گذشته دختران خیلی زود وارد زندگی اجتماعی می‌شدند. امروز بر اساس برنامه توسعه چنین چیزی امکان‌پذیر نیست و دختران نیاز دارند که تحصیل کنند. در گذشته بر طبل تحصیلات کوبیدیم و در روند توسعه جایگزینی ارزش‌ها رخ دارد و ارزش‌ها تغییر کرد. ارزش‌های نسل جدید ارزش‌های نسل ما نیست. این ارزش‌ها در ساختار جامعه به افراد القا می‌شود.
حسنی با طرح این پرسش که توسعه ما خانواده‌محور یا فردمحور است، گفت: اگر توسعه خانواده‌محورنباشد چگونه در سطح عاملیت می‌توان انتظارات را تحقق بخشید.
رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه گفته می‌شود مشکل جامعه ما اشتغال است، بیان کرد: فرض کنید تمام پسران و دختران ما شاغل باشند؛ تصور می‌کنید باروری افزایش می‌یابد؟ اینگونه نیست. مشکل ژاپن اشباع اشتغال است. اشباع اشتغال باعث کاهش فرصت در خانواده می‌شود. در خانواده ۲ نوع هزینه فرصت و هزینه اقتصادی داریم. اگر هزینه اقتصادی را تامین کنند، هزینه فرصت چه می‌شود؟ به مردان اضافه‌کار می‌دهیم و فرصت‌های‌شان را می گیریم؛ به زنان اشتغالی برابر با مردان به لحاظ ساعت می‌دهیم در حالی که باید پنج ساعت به خانم‌ها فرصت کار داده شود و برای ساعت‌های دیگر حقوقش را بپردازند.
حسنی ادامه داد: ژاپن در حال تصویب این موضوع است که ساعت کار را کم کند و از آنجا که کمترین میزان تعطیلی را دارد در حال افزایش تعطیلی‌هاست. باروری ژاپن پایین بوده و جمعیت آن به خطر افتاده است. ۳۰ درصد جمعیت آن بالای ۶۰ سال هستند و هرم جمعیتی واژگونی دارد.
وی گفت: کشورهایی مثل ژاپن امروز از گذار خانواده گذشتند و به گذار مهاجرت رسیدند؛ یعنی تنها پارامتری که می‌تواند جمعیت آن‌ها را تامین کند، مهاجرت است زیرا مرگ‌ومیر آن‌ها به دلیل سالمندی رو به افزایش است و باروری هم تغییر نکرده است. هر چقدر از دهه ۱۹۸۰ تبلیغ کردند، نرخ باروری را تنها یک یا ۲ دهم توانستند تغییر دهند چون توسعه فردمحور یک اشاعه فرهنگی است. توسعه فردمحور و سکولاریسم انسان را از خانواده دور می‌کند و کارکردهای خانواده را از بین می‌برد. رونالدو در عربستان با یک همسر و پنج فرزند بدون ازدواج رسمی چه کار می‌کند؟ او در حال اشاعه یک فرهنگ است. ۶۰ درصد باروری‌ها در اروپا خارج از ازدواج است.
جهان با فقدان معنویت روبه‌رو است
عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با تاکید بر اینکه پرورش مقدم بر آموزش است، خاطرنشان کرد: در آموزش و پرورش بر طبل آموزش، تست و کنکور کوبیده شده است. آموزش در دل پرورش است و پرورش مقدم بر آن است؛ بنابراین پرورش نوین لیبرالیستی در اصل طوری انسان را بارآورده که دنیاگراست و آخرت‌گرا نیست. در نظامی که جهان‌بینی آن دنیاگراست، خیلی مسائل فرق می‌کند. جهان با فقدان معنویت روبه‌رو است. مساله کاهش جمعیت موضوعی جهانی است. توسعه با تاخیر پیش می‌رود. در آینده همین مسائل جمعیتی را در کشورهایی با نرخ باروری بالا خواهیم داشت.
وی با اشاره به بالا بودن نرخ باروری در سیستان و بلوچستان گفت: هر جا توسعه اجتماعی معطوف به زنان پایین‌تر است، سطح باروری بالاتر است.
حسنی خاطرنشان کرد: مساله این است که در حالت عینی و اجتماعی چه تغییری در حال شکل‌گیری است و چقدر توانستیم پیچیدگی این تغییر را درک کنیم؛ همانطور که پیچیدگی اقتصادی را درک نمی‌کنیم.
وی با بیان اینکه اگر می‌خواهیم تغییر ایجاد شود، باید تصمیم به تغییر بگیریم، تصریح کرد: به نظر من ما تصمیم به تغییر نگرفته‌ایم بلکه تصمیم گرفته‌ایم جلسه بگذاریم؛ جلسه برای جلسه. قانون صیانت از خانواده لازم نبود اگر سیاست‌های سال ۱۳۹۳ اجرایی می‌شد. مشکل ما برنامه نیست بلکه مشکل اجراست.
حسنی افزود: اشاعه فرهنگی مقدم بر توسعه اقتصادی ما شکل گرفته است. قبل از اینکه روستاهای ما مدرن شود، تکنولوژی داشته باشد و نیاز به نیروی انسانی کاهش یابد و همچنین باروری را براساس ضرورت‌های توسعه کاهش دهیم، نرخ باروری پایین آمده است. بر اساس آمار سال ۹۵ جمعیت خانوار در روستاها با شهرها یک‌دهم فرق می‌کند؛ یعنی در روستاها هم باروری پایین آمده و هم مهاجرت رشد داشته است. رشد جمعیت روستاهای ما سال‌هاست که منفی است و در حال حاضر هم منفی عفت دهم است.
وقوع موج سونامی سالمندی و پویش زنان را سال‌ها پیش هشدار دادیم
عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: ما با وجود اینکه در بازه فرصت و پنجره طلایی بودیم، کمترین بهره‌وری را از نیروی انسانی داشتیم. وقوع موج سونامی سالمندی و پویش زنان را سال‌ها پیش متخصصان هشدار دادند اما توجهی به آن نشد. در برنامه‌های توسعه، اصل تحرک زنان یک امتیاز برای کشور است اما در چگونگی، شیوه، برنامه‌ریزی و هماهنگی آن با توسعه خانواده‌محور که در هیچ جای دنیا اجرایی نمی‌شود، باید تامل شود. توسعه در جهان توسعه‌ای است که جهان‌بینی خاصی را با خود می‌آورد. امروز آنان نیز به شعار بازگشت به خانواده رسیده‌اند.
حسنی ادامه داد: ما دنبال نرخ باروری ۲.۵ تا ۳ فرزند هستیم که در حال حاضر به ۱.۶ رسیده است. ۳.۹ رشد جمعیت را در ۳۵ سال به ۶ دهم رسیده و منفی شده است. این یک مساله ملی است.
وی عنوان کرد: گفتمان ما نخبه‌ای نیست و توده‌ای است؛ یعنی سراغ جمعیت‌هایی می‌رویم که به لحاظ اقتصادی ضعیف هستند. ما باید آن‌ها را تقویت کنیم و این تقویت فقط اقتصادی نیست بلکه مشاوره در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و... را هم می‌طلبد؛ بنابراین ما توسعه خانواده‌محور می‌خواهیم و توسعه اقتصادی را باید با آن ارتباط دهیم.
باروری خصوصی‌ترین امر اجتماعی است
حسنی با اشاره به اینکه پرورش تئوری زمان می‌خواهد، گفت: اگر یک خانواده پنج نفره به رستوران می‌روند، نرخ غذای آن‌ها باید کمتر از یک خانواده چهار نفره، سه نفره و ۲ نفره باشد. در جایی که قرار است امتیاز اجتماعی داده شود، اگر می‌خواهیم توسعه خانواده‌محور داشته باشیم، باید بستر را فراهم کنیم نه اینکه دخالت کنیم. باروری خصوصی‌ترین امر اجتماعی است. دخالت در خصوصی‌ترین امر اجتماعی به این سادگی نیست. باید ساختار و شرایط فراهم شود.
این جامعه‌شناس اظهار کرد: برای اولین بار در سال ۹۹ یک تحقیق انجام دادیم که نشان داد تعداد فرزندان ایده‌آل زوجین جوان ما بیش از تعداد فرزندان تحقق‌یافته است. همیشه تعداد فرزندان ایده‌آل کمتر از تعداد فرزندان موجود بود که به آن گفته می‌شد فرزند ناخواسته. امروز شرایط برعکس است. موضوع این نیست که خانواده‌ها فرزند نمی‌خواهند یا ازدواج نمی‌کنند؛ خیر؛ در جامعه ما افراد هنوز خواهان ازدواج هستند ولی شرایطش را ندارند. تسهیل‌گری، زمینه‌سازی و بسترسازی کار دولت است.
برآیند ذهنی نسل جدید آینده کشور را تضمین یا تضعیف می‌کند
وی افرود: در ایران یک اشاعه معیوب داریم. در حقیقت حوزه شناختی ما به درستی شکل نگرفته چون در مدارس کار نکردیم. از مهد کودک باید خانواده را بسازیم. خانواده یک زوج است. مرد و زن ندارد. بازتولید خانواده است که آینده را نشان می‌دهد. برآیند ذهنی نسل جدید آینده کشور را تضمین یا تضعیف می‌کند. برآیند ذهنی یعنی هویت فردی، محلی، شهری و ملی یک فرد چگونه شکل گرفته باشد. در این سطوح تا چه حد افرادی که تربیت کردیم که برای آینده ساخته شده‌اند. کتاب‌های آموزش و پرورش برای آینده است یا برای حال؟ اگر می‌خواهید خانواده را ببینید، بروید آموزش و پرورش را مطالعه کنید. نظام آموزش و پرورش فقط نظام رسمی رسمی نیست بلکه صداوسیما و... را هم شامل می‌شود.
این جامعه‌شناس گفت: اتفاقی که در ایران در کاهش باروری افتاده، این است که تقدم اشاعه فرهنگی داشته‌ایم؛ فرهنگ باروری پایین و سبک زندگی جدید قبل از حتی مدرن شدن خود فرد ایجاد شده است؛ یعنی فرد مدرنتیه را نفهمیده و فهمی غلط از مدرنیته، آزادی، دموکراسی و... دارد چون چالش‌های جهان‌بینی را کم مطرح کرده‌ایم. ما در آموزش و پرورش حرفی از جهان‌بینی نمی‌زنیم که مثلا برای چه آمده‌ایم، چرا آموزش و پرورش را تاسیس کرده‌ایم و... رئیس بانک مرکزی که نرخ سود بانکی را از ۱۸ به ۲۳ درصد می‌رساند، بیش از این از خانواده‌ها چه می‌خواهد؟ ما باید ساختاری فکر کنیم. نمی‌شود چیزی را بخواهیم که شرایط آن را ایجاد نکرده‌ایم.
سن بیماری‌های مزمن ما ۴۰ سال است
رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دارنگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه آینده ما سونامی است، گفت: سن بیماری‌های مزمن ما ۴۰ سال است که تمام بودجه‌های دولت را خواهد بلعید.
وی عنوان کرد: یک زن یا مرد به همراه فرزندخوانده خانواده است. یک زن و شوهر بدون ازدواج رسمی هم خانواده است. حوزه شناختی و احساسی جوانان ما تغییر کرده که خانواده تغییر کرده است امر غیرواقعی در ذهن نسل جدید تبدیل به امر واقعی شده است. آن‌ها به خودشان قبولانده‌اند که این همان حقیقتی است که دنبالش هستند؛ در حالی که آن حقیقت مخدوش است و آن‌ها این خدشه را نمی‌بینند و تصور می‌کنند حقیقت همان است که می‌اندیشند. تصور از واقعیت، واقعیت حساب شده و تصور از آزادی، آزادی اطلاق شده است. ما در این زمینه مقصر هستیم. ما در آموزش و پرورش در حوزه پرورش باید اصلاحات انجام دهیم.
وی با بیان اینکه کاهش جمعیت خطرات امنیتی جمعیتی دارد، افزود: اروپایی‌ها از کشورهای مختلف مهاجر می‌روند. مساله این است که ما از کجا می‌خواهیم مهاجر بیاوریم؟ باروری در سیستان بلوچستان ۸.۸ فرزند بوده که الان به سه رسیده و کاهش یافته است. ضریب کاهش باروری در کل کشور یکسان و فقط در کردستان متفاوت است.
حسنی ادامه داد: با برخی تصمیمات خانواده را خلع سلاح نکنیم؛ سپس از آن چیزی بخواهیم. این‌ها مسائلی جدی است که باید جدی گرفته شود.
این جامعه‌شناس بیان کرد: چند سال پیش پژوهشی در مشهد انجام دادیم که براساس آن در ۱۶ مورد ۹۴ درصد مردم تمایل به فعالیت فرهنگی داشتند اما میزان جذب مشارکت فرهنگی ما به ۱۴ درصد هم نمی‌رسد. نهادها براساس نیاز به وجود می‌آیند؛ اگر به نیاز پاسخ ندهیم، آن نهاد ناکارآمد است. باید همه ما دغدغه همراه با عمل داشته باشیم.
رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: تهاجم فرهنگی یعنی حمله به مرکزی‌ترین عناصر فرهنگی. عناصر فرهنگی ما کجاست؟ توسعه یعنی گسترش سنت، نه حذف سنت.
انتهای پیام
نظرات