پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی به ‌عنوان بیست و یکمین عنصر میراث‌فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با کشورهای افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان به ثبت جهانی رسید.

به گزارش ایسنا، شهرستان مرزی راز و جرگلان به منطقه ابریشم و اسب شهرت دارد بطوریکه در این منطقه هر سال با شروع اردیبهشت ماه جنب و جوش خاصی برای خرید جعبه های تخم نوغان برای تولید پیله های ابریشم ایجاد می شود و در این میان زنان ترکمن نقش خیلی مهمی را در تولید این پیله ها ایفا می کنند و در واقع زنان تولید این محصول را بر عهده دارند.

تولید برخی از آثار منحصر به فرد توسط دستان جادویی زنان ترکمن خراسان شمالی سبب شده تا در این منطقه نوغانداری رونق داشته باشد، سوزن دوزی بر روی پارچه با نخ های ابریشم و رنگ های خیره کننده، بافت قالیچه های دو روی تمام ابریشم که در دنیا تنها در این منطقه بافته می شود از جمله عواملی هستند که سبب می شود تا مردم به فکر خودکفایی خود برای تهیه ابریشم و همچنین کسب مقداری درآمد باشند.

از سوی دیگر مراسم های شادی و عروسی در میان ترکمن ها از سنت های خاصی برخوردار است بطوریکه یکی از این سنت های خاص تهیه لباس های ابریشمی و پوشیدن آن ها در این مراسم است.

پارچه بافی ابریشم هنری است که توسط زنان ترکمن صورت می گیرد و آن ها پارچه های گرانبهایی را با دست و دستگاه های سنتی تولید می کنند و بعد از برش و دوختن آن ها، با هنر سوزن دوزی اوج هنر خود را شکوفا می کنند.

پرورش کرم ابریشم، تولید ابریشم و محصولات ابریشمی از جمله فعالیت ‌های مهم و ریشه‌دار خانواده ‌های روستایی و شهری رازوجرگلان محسوب می ‌شود که طی سالیان متمادی بخشی از هزینه ‌های خانواده ‌ها را پیش از دسترسی به درآمد سایر فعالیت‌ های کشاورزی و غیرکشاورزی تأمین می‌ کرد.

نوغان‌داری و ابریشم‌کشی عبارت است از نگهداری از کرم ابریشم و تبدیل پیله ابریشم به نخ ابریشم به‌وسیله دست؛ در ابریشم‌کشی سنتی، نوغان‌داران هنگامی که کرم‌ های ابریشم رشد کافی کرده و به‌دور خود پیله بستند، پیله‌ها را جمع و تمیز کرده و پیله ‌ها را داخل دیگ ‌های آب جوش می‌ ریزند و با دستگاه‌ های گردان و با کمک دست، پیله ‌ها را به‌صورت نخ ابریشم درمی‌ آورند و از آن برای پارچه‌های حریر قیمتی و قالی ابریشم و… استفاده می‌کنند.

این فن در منطقه راز و جرگلان -گیفان- راستقان از رونق و فراوانی بسیاری برخوردار بوده و نیازهای منطقه را تأمین می‌کرده است و تمام مراحل تولید پرورش کرم ابریشم تا ابریشم‌کشی و ابریشم‌تابی توسط روستائیان منطقه انجام می ‌گرفته که به‌مرور زمان با ورود پارچه ‌های نامرغوب ترکمنستان، سختی مراحل کار و عدم وجود امکانات کافی، در خطر ازبین‌رفتن قرار گرفته است.

ابریشم از جمله الیاف حیوانی است؛ لیفی است پروتئینی که بر اثر انجماد موادی که کرم ابریشم ترشح می ‌کند به دست می‌آید و از دو فیلامنت موازی که توسط ماده چسبناکی به نام صمغ به یکدیگر چسبیده، تشکیل شده است.

نوغان‌داری چگونه است؟

نوغان‌داران، تخم کرم ابریشم را از پروانه ابریشم در فصل بهار تولید می‌ کنند و در اردیبهشت‌ماه در مکانی گرم، کرم‌ ها را باز می‌ کنند و هر خانواده‌ای که جایی برای پرورش کرم داشته باشد حتماً این کار را انجام می‌ دهد و مکانی برای کرم ابریشم و پیله آن می‌سازد که تمیز و سفید شده با گچ باشد.

بعد از بازشدن کرم‌ها از تخم خود کم‌کم از برگ‌های شاخه‌های تازه توت به عنوان غذای کرم ابریشم و رشد آن ها استفاده می‌ کنند و بعد از چندین روز برگ خوری، کرم‌ها پوست‌اندازی می‌ کنند و مجدداً برگ خوری شروع می‌ شود و پوست‌اندازی را ۴ مرتبه انجام می‌ دهند. در مرحله آخر برگ خوری کرم‌ها رشد کافی کردند و به‌دور خود پیله می‌بندند و در این موقع پیله‌ها را جمع و تمیز می‌کنند.

برای پرورش کرم ابریشم نیاز به مکان مناسب، تمیز، بدون بو، گرم و دارای برگ توت دارد؛ یک کرم ابریشم از همان ابتدا مانند نوزادی می ‌ماند که تازه به دنیا آمده است و هر لحظه باید مراقب آن بود، کرم ابریشم باید کوچک‌ترین آسیبی از جمله حیوانات و حشرات مثل مورچه به‌دور باشد، حتی نباید پرورش‌دهنده و همچنین اعضای خانواده از نرم ‌کننده‌ها و خوش‌ بوکننده استفاده کنند چرا که همان بوی کرم و عطر سبب مردن همه کرم‌ها می‌ شود.

مراحل ابتدا مانند بیدار کردن است که با گرم نگه‌داشتن تخم سبب بیدارشدن و از تخم بیرون آمدن کرم می ‌شود، سپس وقتی که از تخم بیرون آمد با ریز کردن برگ توت تغذیه می‌شود و به این شکل روزی ۳ بار به آن‌ها برگ داده می‌ شود؛ سپس در ۴ یا ۵ مرحله می‌ خوابد و با هر بار خوابیدن اقدام به تکثیر می‌ کنند در آخرین خواب کم‌کم نشان می‌ دهد که وقت پیله بستن است.

بعد از انباشته کردن توت‌ها بر روی آن، ۳۰ الی ۴۰ روز تغذیه شده و بعد از یک هفته کرم‌های ابریشم پیله می‌بندند در این مرحله اقدام به جمع‌آوری می‌ کنند.

عمل پروراندن کرم ابریشم نوغانداری نامیده می شود؛ یک کرم بالغ طول قدش به ۵ تا ۷ سانتی مترمی رسد او یک کارگر شگفت انگیز است؛ فقط در طی چند روز یک کرم ابریشم تنها پیله ای می تند که می تواند ۶۰۰ متر نخ ابریشم از آن برداشت کرد؛ اما باز هم به ۲۵ هزارپیله نیاز است تا نیم کیلو نخ ابریشم خام تولید شود.

رنگ تخم ها در ابتدا آبی روشن است که درست قبل از خارج شدن کرم ها از تخم تیره رنگ می شود؛ کرم جوان ابریشم معمولا دارای ۵ مرحله تغذیه و ۴ مرحله پوست اندازی است که به هر مرحله از تغذیه (سن) و به هر مرحله از پوست اندازی (خواب) گفته می شود.

می توان گفت که کرم ابریشم دارای ۵ سن و ۴ خواب است سنین ۱و۲و۳ را( کرم جوان) گویند. سنین کرم جوان حدود ۱۱ روزطول می کشد. کرم بالغ سنین ۴و۵ به نام کرم ابریشم بالغ نامیده می شود که ۱۵-۱۶ روز به طول می انجامد در پایان سن پنجم کرم‌ها از اشتها افتاده و از تغذیه باز می مانند جثه آنها کوچک شده و به رنگ زرد و شفاف درمی آیند که در این زمان با گذاشتن وسایل پیله تنی بر روی کرم‌ها موجبات تنیدن پیله فراهم می آید.

عادت غذایی کرم ابریشم کرم ابریشم از برگ درخت توت برای تغذیه استفاده می کند و هیچ غذای دیگری را نخواهد خورد برگ های توت باید بلا فاصله بعد از بیرون آمدن کرم از تخم دراختیارش قرار گیرد برگ های تازه و لطیفی که مورد نیاز کرم جوان است در اوایل بهار در دسترس است .برگهای کهنه در سه مرحله اول زندگی کرم ابریشم (کرمهای جوان) بسیارخشن است در دوره چهارم و پنجم زندگی (کرم های بالغ) می تواند از برگهای سخت و خشن استفاده کنند.

تشکیل پیله ابتدای هرتابستان پروانه کرم ابریشم از پیله خارج می شود پروانه ماده پس ازجفت گیری ۴۰۰ تخم کوچک می گذارد طی تقریبا دو هفته یک کرم ابریشم ۳میلی متری ازتخم خارج می شود به آنها برگ درخت توت سفید داده می شود که حریصانه آنها را می بلعند سپس طی چهار مرحله پوست اندازی می کنند تا کاملا بالغ شوند. بعد از حدود یک ماه هر کرم ابریشم شروع به ریسیدن پیله اطراف خودش می کند این کار به وسیله غده ترشح کننده کرم ابریشم انجام می شود. کرم ابریشم یک تارابریشمی نازک ترشح می کند و بعد با چسبی که تهیه می کند پیله را به صورت سطح صافی به هم می چسباند این کار سه روز و سه شب طول می کشد که بسته به خصوصیات نوع و روش پرورش کرم ابریشم، یک پیله می تواند وزنی در حدود ۵/۱ تا ۵/۲ گرم داسته باشد.

اگر چه پیله به عنوان محصول اصلی استفاده نمی شود در عوض برای تهیه ابریشم خام به کار می رود دو تا سه روز بعد از تشکیل پیله کرم درون آن به شفیره تبدیل می شود و تقریبا بعد از دو هفته به صورت پروانه از پیله خارج می شود . از شفیره کرم ابریشم برای تهیه غذای ماهی – لوازم دارویی و آرایشی می شود. باید توجه کرد که طول رشته نخ ابریشمی یک پیله ممکن است ۳۰۰تا ۹۰۰ متر باشد خروج پروانه از پیله می تواند این رشته نخ را تکه تکه کند در حالی که ابریشم از پیله کامل که شفیره داخل آن است به دست می آید.

در یک مزرعه پرورش کرم ابریشم پروانه های بالغ فقط به اندازه مورد نیاز اجازه دارند از پیله خارج شوند باقیمانده به وسیله گرما در درون پیله کشته می شوند برای اینکه ابریشم بتواند ریسیده و به پارچه تبدیل شود.

ابریشم‌کشی چگونه انجام می‌شود؟

بعد از اینکه پیله‌های ابریشم تولید شدند، ابتدا تمیز می‌شوند. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به‌اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولاً در این منطقه پیله‌ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می‌کنند و یا با بخاردادن این اقدام را انجام می‌دهند.

سپس پیله‌های ابریشمی را که در این مرحله پیک نامیده می‌شود، داخل دیگ‌های آب جوش چدنی "پاتیل" بنام محلی قازان (ظرفی به شکل نیمکره) می‌ریزند و الیاف ابریشم «پوپک» را از پیله‌ها جدا کرده بر قرقره‌ای پیچیده و از آن جا به چرخ ابریشم‌ریسی که «پر یک» (پروانه) نام دارد منتقل می‌کند، این عمل باعث می‌شود که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند.

در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای ۳ تاب با قطر حدود ۲ سانتی‌متر عبور می‌دهند. سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به‌دور محور دستگاهی که با دست می‌چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان ” کلدان ” نیز گفته می‌شود، کلاف می‌کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می‌شود، با آب سرد آب‌کشیده و سپس خشک می‌شود.

نخی که به این روش تهیه می‌شود مقداری شفیرهٔ خشک شده دارد و به‌گونه‌ای به آن چسبیده است که نیاز دارد تا ریسیده شده و کثیفی‌های آن گرفته شود و نخی مرغوب به دست آید.

ابریشم‌تابی چیست؟

نخ ریسیده شده در دستگاه چرخجه کمی زبر است برای اینکه از حالت زبری آن کاسته شود مجدداً در دستگاه دیگری به نام چرخ تابیده می‌شود. بعد از دستگاه چرخ نوبت به دستگاه ابریشم‌تابی می‌رسد که به نخ‌های ابریشم استحکام داده می‌شود. در این وسیله نخ‌ها برای بار دیگر ریسیده شده و برای رنگرزی آماده می‌شود. دستگاه ابریشم‌تابی دستگاهی مخصوص تابیدن نخ‌های ابریشم است که از چرخ‌های بزرگ و کوچک متعدد تشکیل‌ شده؛ چرخی که به‌وسیله آن ابریشم تابیده می‌شود. بعد از اینکه نخ‌ها محکم شدند به‌صورت ضرب‌دری تبدیل به کلاف می‌شوند و بعد از آن توسط خاکستر درخت توت و بوته کنجد سفید، سفید می‌شوند و با رنگ‌های شیمیایی، پوست درخت گردو و پوست انار رنگ می‌شوند.

رایج‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در ابریشم‌بافی رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و مشکی است که در گذشته از رنگ‌های طبیعی چون روناس، پوست گردو، پوست انار و ... استفاده می‌شده که دارای ثبات بالایی بودند ولی امروزه از رنگ‌های شیمیایی بادوام کم، استفاده می‌شود.

خراسان شمالی رتبه نخست در تولید پیله های ابریشم

در چند سال گذشته به علت مشکلاتی همچون پایین بودن قیمت خرید پیله های ابریشم، نوغان‌داران راز و جرگلانی از تولید پیله ای ابریشم دلسرد شده بودند بطوریکه کار به جایی رسید که آن ها حتی درخت های توت خود را قطع کرده و شروع به کاشت گندم و جو کردند.

اما در چند سال گذشته به علت توجه به این صنعت و افزایش قیمت خرید و کوتاه شدن دست دلال ها تا حدودی دوباره به تولید این محصول گرایش پیدا کردند و حتی اقدام به ایجاد توتستان های جدید نیز کردند.

در حال حاضر ۳ هزار و ۸۱۲ نفر از جامعه روستایی خراسان شمالی به فعالیت نوغانداری مشغول هستند که این استان در تولید پیله های ابریشم در کشور دارای رتبه است اما هنوز صنایع وابسته به آن، همچون پیله خشک کنی و نخ کشی، سنتی و نیمه صنعتی است.

بر اساس ارزیابی های انجام شده، نوغانداران استان، پارسال رتبه نخست بهره‌وری پیله کرم ابریشم در کشور را کسب کردند و در شاخص تولید نیز در جایگاه چهارم قرار گرفتند.

مسئولان ذی ربط به دنبال آن هستند تا خراسان شمالی تبدیل به قطب تولید نهال توت در شمال شرق کشور شود.

خرید جعبه های تخم نوغان طی امسال در کشور روند کاهشی داشته اما در خراسان شمالی این روند رو به افزایش بوده؛ بطوریکه امسال حدود ۲۵۵ تن پیله ابریشم و ۴۱ تن نخ ابریشم در این استان تولید شد که طبق برآوردهای انجام شده از هر جعبه تخم نوغان حدود ۴۰ کیلوگرم پیله ابریشم تولید شده است.

میانگین تولید این محصول در استان ۴۲.۵ کیلوگرم و کشور ۳۷.۵ است که استان در این خصوص ۱۷.۵ درصد از کشور بالاتر است.

در واقع در حال حاضر هنوز تولید پیله های ابریشم و فرآوری آن در بیشتر نقاط به صورت سنتی و نیمه صنعتی انجام می شود اما با تعریف پروژه هایی به دنبال آن هستند تا فرآیند تولید پیله و فرآوری آن به صورت صنعتی شدن سوق یابد که یکی از آن ها ورود دستگاه های ابریشم کشی و تبدیل آن به نخ ابریشم است.

انتهای پیام