رضا اسماعیلی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه سرمایه‌ها یکی از مهم‌ترین مباحثی هستند که در قرن بیست و یکم مورد توجه واقع شدند، اظهار کرد: سرمایه‌های اجتماعی در حوزه‌های علوم اجتماعی، اقتصاد و سیاست در بعد علمی و عملی توجه اندیشمندان را به خود جلب کردند و مدام بر تنوع و تعدد سرمایه‌ها افزوده شد.
وی با بیان اینکه در حوزه اقتصادی، سرمایه اقتصادی یکی از مفاهیم کلیدی بود که هم برای توسعه و هم تبیین تضادها و نابرابری‌هایی که درون و میان جوامع وجود داشت مطرح شد، گفت: پس از آن گونه‌های دیگری از سرمایه‌ها مطرح شدند، مثل سرمایه انسانی که بر حوزه آموزش و مهارت‌های زندگی تأکید داشت تا افراد بتوانند گره‌های اقتصادی زندگی خود را از طریق آموزش و مهارت باز کنند، سپس سرمایه‌ها به سمت سرمایه‌های علمی رفت و نخبگان و فرهیختگان به‌عنوان سرمایه‌های جامعه مطرح شدند. به‌مرور سرمایه‌های فرهنگی به‌عنوان ثروت‌های فرهنگی مطرح شدند و سرانجام سرمایه‌های اجتماعی نیز مورد توجه اندیشمندان قرار گرفت.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با یادآوری اینکه پیشینه سرمایه اجتماعی به سال ۱۹۱۶ برمی‌گردد، توضیح داد: در آن زمان یکی از والدین دانش آموزان با مطالعه‌ای که در مدرسه انجام داد متوجه شد والدینی که ارتباطات بهتری با اولیای مدرسه دارند پیشرفت تحصیلی بیشتری در مقایسه با دانش آموزانی دارند که والدینشان ارتباط کمتری با مدرسه دارند و از سرمایه اجتماعی صحبت کرد.
وی با اشاره به اینکه سرمایه اجتماعی از دهه ۷۰ بیشتر مورد توجه جامعه‌شناسان قرار گرفت، افزود: سرمایه اجتماعی یک مفهوم کلیدی بود که تا سال ۲۰۰۰ مورد توجه ویژه قرار گرفت و مدام بر تعداد مقالات مربوط به آن افزوده شد و جایگاه آن در حرکت‌ها و رفتارهای اجتماعی مورد توجه جامعه‌شناسان، روانشناسان اجتماعی، اقتصاددانان و سیاستمداران قرار گرفت.
این جامعه‌شناس ادامه داد: سرمایه اجتماعی در واقع سرمایه‌ای است که بیشتر روابط و مناسبات درون افراد یک جامعه و گروه‌های اجتماعی را تنظیم می‌کند، بر این اساس هرچه جوامع از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار باشند، هزینه‌های اقتصادی کمتری در مبادلات و معاملات اقتصادی و کنترل جامعه از طریق ابزارها و عوامل بیرونی مثل پلیس پرداخت می‌کنند. سرمایه اجتماعی موجب چرخش بهتر، سریع‌تر و آسان‌تر جامعه می‌شود تا گروه‌های اجتماعی بهتر بتوانند با همدیگر تعامل و همکاری داشته باشند و اصطکاک‌های کمتری در جامعه حاصل شود.
وی پیرامون سرمایه اجتماعی در ایران نیز توضیح داد: سرمایه اجتماعی در ایران رخدادهای مهمی که در جامعه به وجود آمده مثل انقلاب اسلامی و یا دوران جنگ تحمیلی که کشور مورد تهدید قرار گرفته بود، منحنی کاملاً صعودی داشت و به‌شدت افزایش یافت، اما برخی نیز براین باورند بعد از آن و به ویژه بعد از جنگ و آغاز برنامه‌های توسعه کشور، سرمایه اجتماعی منحنی نزولی پیدا کرد.
این پژوهشگر اجتماعی با اشاره به سه موج مطالعات سرمایه اجتماعی در ایران، گفت: موج اول مطالعات سرمایه اجتماعی در سال ۸۵، موج دوم در سال ۹۴ و موج سوم در سال ۹۷ انجام شد. این مطالعات نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی در هر دوره رقم پایین‌تری نسبت به دوره‌های قبلی دارد که عوامل متعددی بر آن تأثیر دارد. در واقع میزان تعاملات و ارتباطات درون جامعه بین گروه‌ها و اقشار اجتماعی منحنی نزولی را نشان می‌دهد.
وی با بیان اینکه هسته مفهومی و اصلی سرمایه اجتماعی بحث اعتماد اجتماعی و ارتباطات گروه‌ها و اقشار اجتماعی است، اضافه کرد: در چند سال اخیر شیوع کرونا موجب شد سرمایه اجتماعی به‌شدت در جامعه افت پیدا کند، به این دلیل که در این دوران بیشتر بر سرمایه جسمی و حفظ سلامت فردی تأکید شد، اگرچه به غیر از آن، عوامل دیگری در جامعه وجود دارد که موجب کاهش سرمایه اجتماعی می‌شود.
اسماعیلی با اشاره به اینکه گاهی منحنی نزول سرمایه اجتماعی به پایین‌تر حد می‌رسد و بعد با اتفاقاتی، ضریب افزایشی پیدا می‌کند، ادامه داد: شاید در متغیرهای کلان، یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش سرمایه اجتماعی، افزایش فرهنگ فردگرایی و روی‌آوری جامعه به منافع فردی و اقتصاد است، به‌طوری‌که هرچه جوامع فردگراتر شوند و تلاش کنند منافع خود را تأمین کنند، سرمایه اجتماعی کاهش می‌یابد.
وی همچنین به سرمایه سیاسی اشاره و تصریح کرد: ارتباطاتی که مدیران و مسئولان با مردم دارند و اعتماد سیاسی بین حکمرانان و مردم در حوزه علوم سیاسی به‌عنوان سرمایه سیاسی یاد می‌شود. این در حالی است که وقتی سرمایه سیاسی درجه پایین‌تری پیدا می‌کند و میزان مشارکت سیاسی در جامعه کاهش یابد، شاهد کاهش افت سرمایه سیاسی در جامعه هستیم که تأثیر مستقیمی بر اعتماد اجتماعی دارد. در این شرایط جوامعی که از انسجام و اتحاد برخوردار هستند به سمت تجزیه حرکت می‌کند، چون ملات چسبنده که همان سرمایه اجتماعی است کاهش می‌یابد و باعث می‌شود وحدت و انسجام اجتماع در جامعه نیز دچار افول شود.
چه جوامعی سرمایه اجتماعی کمتری دارند؟
این جامعه‌شناس با بیان اینکه در جوامعی که به سمت تنوع بیشتر و به‌اصطلاح پاره پاره شدن اجتماعی حرکت می‌کنند، سرمایه اجتماعی کاهش پیدا می‌کند، تصریح کرد: گروه‌های مختلف با همدیگر منافع متفاوتی دارند و به همین دلیل شاهد افول سرمایه اجتماعی هستیم.
وی به وضعیت جوامعی اشاره کرد که در معرض فرایند مدرن شدن و نوسازی اجتماعی قرار دارند و اظهار کرد: سرمایه اجتماعی در جوامع و مناطقی که بیشتر به سمت مدرن شدن حرکت کرده‌اند کاهش پیدا کرده است. به تعبیر دیگر، در جوامعی که وارد مرحله نوسازی می‌شوند و فرایند مدرن شدن را طی می‌کنند، اگر ابزارهای نو، جایگزین شبکه‌ها و ارتباطات سنتی در شبکه‌ها و روابط اجتماعی که درون جامعه وجود دارد نشود، سرمایه اجتماعی به‌شدت آسیب می‌بیند. به همین دلیل است که در مطالعاتی که در سطح ملی و استانی انجام شده شاهدیم در شهرهایی که وضعیت اقتصادی بهتر دارند و از ابزارهای به روز فرهنگی، سازمانی و اقتصادی برخوردار هستند، میزان سرمایه اجتماعی به‌مراتب کمتر از مناطق دیگری است که از امکانات و منابع کمتری برخوردار هستند، اما روابط خویشاوندی بین آن‌ها بیشتر است.
اسماعیلی با اعتقاد بر اینکه در حال حاضر سرمایه اجتماعی خانوادگی در ایران همچنان از میزان بسیار بالایی برخوردار است، گفت: وقتی این روابط اجتماعی را وارد جامعه و محیط‌های کاری می‌کنیم مثل کارخانه‌ها یا مؤسسات و سازمان‌های اداری می‌بینیم که میزان سرمایه اجتماعی کمتر می‌شود.
وی با اشاره به اینکه اعتمادی که در گذشته‌های نه‌چندان دور وجود داشته، امروز وجود ندارد، اظهار کرد: مثلاً وقتی خانواده‌ای می‌خواست به سفر برود کلید منزل خود را به همسایه‌اش می‌سپرد و یا در کوچه و محله افراد دور هم جمع می‌شدند و کارهای خانه را به‌صورت مشترک انجام می‌دادند و یا شب‌نشینی و دورهمی‌های وسیعی داشتند، اما این ارتباطات تضعیف شد و نهادهای مدرن مثل انجمن‌ها، مؤسسات و جمع‌هایی که در این زمینه فعال‌اند نیز نتوانسته‌اند جایگزین نهادهای ارتباطات اجتماعی سنتی شود، بنابراین سرمایه اجتماعی در جامعه از این لحاظ دچار آسیب شده است.
بازنگری در حوزه سیاست‌گذاری و حمایت از خانواده
این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد با بیان اینکه برای تقویت سرمایه اجتماعی باید در حوزه سیاست‌گذاری و حمایت از خانواده بازنگری داشته باشیم، تصریح کرد: اگر جامعه در حوزه خانواده مداری حرکت کند، شهر خانواده محور باشد، سازمان‌ها نیز اهمیت بیشتری نه در کلام، بلکه در عمل به خانواده بدهند، یکی از بخش‌های مهم سرمایه اجتماعی افزایش می‌یابد.
وی همچنین با بیان اینکه از منظر فرهنگی باید بپذیریم گروه‌ها و اقشار اجتماعی دارای منافع گوناگونی هستند، گفت: باید اصل تنوع اجتماعی را در عمل بپذیریم، به این معنا که تنوع زبانی، مذهبی و فرهنگی و جغرافیایی و ... همه به‌مثابه یک رنگین‌کمان درون جامعه ایران وجود دارد و در عین جدایی و تفاوت‌ها، وقتی کنار هم قرار می‌گیرد از وحدت و انسجام برخوردار است. اگر تنوع را بپذیریم و به‌عنوان یک فرصت اجتماعی مورد توجه قرار دهیم، نوع نگاه ما به سرمایه اجتماعی تفاوت پیدا کند و بسیاری از آسیب‌ها درون جامعه کاهش می‌یابد.
این آسیب‌شناس اجتماعی همچنین بر بهبود روابط بین نهاد جامعه و نهاد حکومت تأکید و اظهار کرد: برای بهبود این روابط باید درجه خدمت‌گذاری دولت به جامعه افزایش یابد و تنوع، نوع نگرش‌ها، روش‌ها و بینش‌های متفاوت در جامعه را به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی بپذیرد، در این صورت سرمایه اجتماعی رو به صعود خواهد گذاشت.
پیش نیازی به نام بهسازی روابط حکمرانان با مردم
وی اضافه کرد: برای دستیابی و رسیدن به این گفتمان، باید پیش گفتمان‌های تقویت کننده سرمایه اجتماعی را بپذیریم. این پیش گفتمان‌ها برای پذیرش سرمایه اجتماعی در عرصه سیاست، بهسازی روابط حکمرانان با مردم به‌عنوان شرط اول است.
اسماعیلی با بیان اینکه برای افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه باید سرمایه سیاسی و اعتماد سیاسی بین مردم و حکمرانان افزایش یابد، توضیح داد: به تعبیر دیگر بیگانگی سیاسی باید در جامعه کاهش پیدا کند، در این صورت مردم و اعضای جامعه احساس می‌کنند حکمرانان و نظام سیاسی متعلق به آن‌هاست و سرمایه سیاسی افزایش می‌یابد، درنتیجه تعامل و همکاری بین دولت و مردم نیز بیشتر شده و سرمایه اجتماعی روند صعودی می‌یابد.
وی از گفتمان سیاسی و بهسازی نظام ارتباطات حکمرانان و مردم در جهت افزایش رضایت اجتماعی به‌عنوان یک پیش‌فرض یاد کرد و افزود: برای تحقق این پیش گفتمان، چاره‌ای جز بهبود و افزایش کیفیت حکمرانی وجود ندارد و باید کیفیت و عملکرد و کارآمدی حکمرانی در پاسخگویی به نیازها و تنوعی که در عرصه‌های اجتماعی وجود دارد افزایش یابد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه راهکار دستیابی به سرمایه اجتماعی در حوزه اقتصادی کاهش فاصله‌ها و تعارضات طبقاتی و اقتصادی است، تصریح کرد: در حوزه در جوامعی که میزان ضریب جینی پایین باشد، مطمئناً نابرابری اقتصادی در جامعه کاهش می‌یابد و موجب افزایش سرمایه‌های اجتماعی خواهد شد، بنابراین این پیش‌نیاز تحقق سرمایه اجتماعی، کاهش شکاف‌های طبقاتی و اقتصادی است، درحالی‌که اگر این شکاف‌ها به حدی برسد که جامعه وارد قطب‌بندی شود سرمایه اجتماعی نیز کاهش می‌یابد.
کاهش سرمایه‌های اجتماعی در بی ثباتی اخلاقی
وی همچنین از منظر اخلاقی به موضوع سرمایه اجتماعی اشاره و اظهار کرد: اگر نظام اخلاقی، ثبات اخلاقی و نظم اخلاقی از بین برود و هنجارهای اجتماعی دچار آسیب شود، سرمایه اجتماعی نیز کاهش می‌یابد، اما یکی از مشکلات جامعه ایران، فروپاشی اخلاقی درون سیستم اخلاقی است. در گفتارها می‌بینیم همه زیبا سخن می‌گویند و ظاهر زیبایی دارند، اما شاخص‌ها اخلاقی مثل صداقت، امانت‌داری، نوع‌دوستی و ... به‌شدت پایین است. میزان دعاوی در دادگاه‌ها در مورد تعهدات مالی و مسائل اقتصادی، مسائل خانوادگی و نزاع و درگیری و حتی ادبیات رفتاری در جامعه که بر خواسته از خشونت است نشان می‌دهد که سرمایه اجتماعی در جامعه ما به حد کفایت نیست.
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه سرمایه اجتماعی یک پدیده ایستا و ثابتی نیست، گفت: سرمایه اجتماعی باید ساخته شود، نوسازی و بهسازی شود. به‌عبارت‌دیگر و سرمایه اجتماعی مانند آبرو است؛ آبرو دیر جمع می‌شود، اما می‌تواند زود از بین برود. سرمایه اجتماعی هم دیر شکل می‌گیرد، اما زودهنگام از بین می‌رود. پس به‌جای اینکه بگوییم چه باید بکنیم که سرمایه اجتماعی افزایش یابد باید ببینیم چه‌کار نکنیم تا سرمایه اجتماعی کاهش یابد.
وی افزایش کارآمدی و توانمندی در عرصه سیاسی را مبنای افزایش سرمایه اجتماعی دانست و افزود: در روابط بین افراد و گروه‌های اجتماعی نیز هرچه میزان اعتماد و درجه خوش‌بینی و امید در جامعه افزایش یابد، سرمایه اجتماعی نیز بالاتر می‌رود، درحالی‌که هر عاملی که امید در جامعه را کمرنگ کند و یأس اجتماعی را افزایش دهد باعث کمرنگ شدن سرمایه اجتماعی می‌شود.
اسماعیلی با بیان اینکه در شرایط کنونی شاید یکی از مهم‌ترین مقوم‌های سرمایه‌های اجتماعی، روابط خانوادگی است، خاطرنشان کرد: اینکه هنوز مردم شب‌ها دور هم در پارک جمع می‌شوند و با هم غذا می‌خورند و یا بسیاری از آئین‌ها و مراسم نیز سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کند، در واقع هر آنچه بتواند تعامل و ارتباطات اعضای جامعه را بیشتر کند موجب افزایش سرمایه اجتماعی خواهد بود.
انتهای پیام
نظرات